Doorgaan naar hoofdcontent

De straatnamen van Johan de Witt - over de raadspensionaris en het rampjaar

Johan de Witt werd geboren in 1625; dat is dit jaar precies 400 jaar geleden. De Witt was een van de belangrijkste politici uit onze vaderlandse geschiedenis: als leider van de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden stond hij aan de basis bij de vorming van ons land. Dan zullen er vast ook heel veel straten naar hem genoemd zijn, zou je denken. Maar op dat gebied blijft hij toch een beetje achter. Tijd voor een deductie.

Eerst maar een geschiedenisles. In 1650 begon na het overlijden van Willem II van Oranje-Nassau het Eerste Stadhouderloze Tijdperk. Willem III werd acht dagen na het overlijden van zijn vader geboren, maar was nog veel te jong om zijn vader op te volgen. Dat bood de staatsgezinde partij - die fel tegenstander was van het stadhouderlijk gezag van de Oranjes - de kans om hun ideaal van de Ware Vrijheid in de praktijk te brengen. Johan de Witt speelde daarbij een belangrijke rol, met zijn broer Cornelis als rechterhand. Johan de Witt was van 1653 tot 1672 raadspensionaris van het gewest Holland en daarmee een van de invloedrijkste politici van dat moment. Cornelis vervulde in die periode allerlei functies; zo was hij ruwaard van het eiland Putten, burgemeester van Dordrecht en voer hij in 1667 mee op het schip van Michiel de Ruyter tijdens de beroemde Tocht naar Chatham. In het Rampjaar 1672 sloeg de stemming om. De Republiek raakte tegelijk in oorlog met Frankrijk, Engeland, Munster en Keulen. Det leidde tot de bekende uitspraak 'het volk is redeloos, de regering radeloos en het land reddeloos'. De broers kregen de schuld van alle rampspoed en werden het mikpunt van een enorme haatcampagne. Op 20 augustus 1672 kwamen ze op gruwelijke wijze aan hun einde toen ze in Den Haag door een opgehitste menigte werden gelyncht, verminkt en zelfs deels opgegeten.

Johan de Witt was dus een bijzondere belangrijke politicus in een periode van grote voorspoed tijdens de Gouden Eeuw. Omdat ik benieuwd was of je dat ook terugziet in het aantal straatnamen dat in Nederland naar hem genoemd is, heb ik al die straten eens in kaart gebracht. Ik zet wat feiten op een rij:

  • Er zijn in Nederland 48 straten genoemd naar Johan de Witt en zeven naar zijn broer Cornelis. Verder zijn er ook twee straten genoemd naar de twee broers tezamen (het Gebroeders de Wittplantsoen in Voorschoten en de Gebrs. de Wittstraat in Heerlen) en nog vijf simpelweg naar 'De Witt' zonder een voornaam. In Sleeuwijk is de Jacob de Wittstraat genoemd naar de vader van de twee broers.
  • In de meeste plaatsen op de lijst is alleen een straat naar Johan genoemd. Cornelis is in twee plaatsen als enige vernoemd: in Numansdorp en in Geervliet, waar hij woonde in zijn tijd als ruwaard van Putten. Johan en Cornelis kregen elk een eigen straat in Delft, Wassenaar, Dordrecht (hun geboorteplaats) en Den Haag (de plaats van overlijden). 

Het resultaat viel me eigenlijk een beetje tegen. Zelfs als ik alle neutrale 'De Witt'-straten meetel, kom ik tot niet meer dan 55 straten die naar Johan de Witt genoemd zijn. Daarmee scoort hij véél lager dan personen als Rembrandt (220 straten), Thorbecke (160), De Ruijter en Vondel (allebei ca. 150), en bijvoorbeeld ook lager dan buitenlandse politici zoals Kennedy (125) en Churchill (90). Zelfs Newton, Einstein en Marconi hebben meer straatnamen gekregen. Wat zou de reden kunnen zijn dat Johan de Witt zo laag scoort?

Je zou kunnen denken dat De Witt als raadspensionaris van Holland alleen in Hollandse steden vernoemd is. Om dat te onderzoeken heb ik al zijn straten (en die van zijn vader en broer) op de kaart gezet. Daar zie je duidelijk dat het grootste deel van deze straten buiten Holland ligt. (Het is opvallend dat Johan de Witt niet vernoemd is in Amsterdam, een stad met meer dan 5000 straatnamen.)

Komt het misschien doordat raadspensionarissen sowieso niet veel vernoemd zijn? Van een aantal van hen zijn de straatnamen per persoon wel zo ongeveer op de vingers van één hand te tellen. Dat geldt bijvoorbeeld voor Duyck, Ten Hove, Van Hoornbeek, Van der Heim en Buys. Dan doen Adriaan Pauw, Simon van Slingelandt en Anthonie Heinsius het bijvoorbeeld beter met tussen de 25 en de 40 straatnamen, maar zij scoren nog steeds lager dan De Witt. Van alle raadspensionarissen van Holland hebben alleen Jacob Cats en Johan van Oldenbarnevelt met respectievelijk 115 een 77 straten meer vernoemingen op hun naam. Raadspensionarissen zijn in het algemeen dus minder vernoemd dan bijvoorbeeld schilders en zeehelden. Maar Johan de Witt hoeft het daar niet alleen van te hebben want daar waar hij vernoemd is, zijn de straten vaak juist naar politici in ruimere zin vernoemd, zoals premiers, ministers en kamerleden.

Het is ook interessant om te kijken wanneer de straten naar Johan de Witt genoemd zijn. Het is niet makkelijk om van alle straten op te zoeken in welk jaar ze hun naam kregen, maar met wat snel speurwerk heb ik dat van 15 straten gevonden. De oudste ligt in Nijmegen; daar werd de naam Jan de Wittstraat in 1896 vastgesteld (Johan stond in zijn tijd ook als Jan bekend). Aan het begin van de twintigste eeuw volgden er straten in de Hollandse steden Den Haag (1913), Delft (1922), Haarlem (1922), Leiden (1924) en Rotterdam (1929), maar ook in Hilversum (1937). Vaak liggen die straten in buurten waar ook andere raadspensionarissen - of meer in het algemeen: staatslieden - vernoemd zijn, zoals Heinsius en Van Oldebarneveldt. Veel Nederlandse staatsliedenbuurten dateren inderdaad uit die tijd. De periode eind 19e en begin 20e eeuw is ook de periode van de vorming van de natiestaat, waarin voor het eerst straten in hele wijken werden vernoemd naar landelijke helden zoals schrijvers en schilders. Niet geheel toevallig werden er toen ook veel straten genoemd naar de overzeese gebieden in de Oost, de West en Transvaal. De tijd van koningin Emma is ook de tijd dat de Oranjebuurten op opkomst raken. Misschien is het wel logisch dat men toen in nieuwe wijken even geen plekje vond voor de gebroeders De Witt.

Na de Tweede Wereldoorlog kwam er een tweede golf met Johan de Wittstraten, met bijvoorbeeld straten in Zeist (1951), Tilburg (1954), Schiedam (1956) en Eindhoven (1964). Ik vermoed dat een belangrijk deel van de overige straatnamen op de lijst ook uit die periode is, maar om dat zeker te weten zou ik daar nog wat dieper in moeten duiken.

Ik heb in de digitale archieven van een paar gemeentes op de lijst gezocht of ik iets kon vinden over de overwegingen om Johan de Witt te vernoemen, maar veel verder dan dat men straten naar staatslieden wilde vernoemen en Johan de Witt niet mocht ontbreken kwam ik daarbij niet. Het is wat lastig en bewerkelijk om bij de andere gemeentes te zoeken waarom Johan de Witt daar juist niet vernoemd is. Als iemand van jullie daar ideeën over heeft, dan hoor ik dat natuurlijk graag.


Straten die genoemd zijn naar De Witt




















--

De illustratie bij dit artikel toont 'De bedreigde zwaan' van de schilder Jan Asselijn. De voorstelling op dit schilderij kreeg de allegorische betekenis van Johan de Witt (de zwaan), die Holland (het ei) beschermt tegen de vijanden van de staat (de hond).


Labels:

Reacties

Een reactie posten

Populaire posts van deze blog

Hoeveel unieke straatnamen heeft Nederland nou eigenlijk? Ik zocht het voor je uit!

Zo af en toe vraagt iemand me hoeveel straatnamen er in Nederland zijn die niet vaker dan één keer voorkomen. Die vraag kreeg ik bijvoorbeeld na mijn artikel over de grote overlap in straatnamen tussen Den Helder en Dordrecht . Of naar aanleiding van de top-10 van meest voorkomende Nederlandse straatnamen . Of het gebeurt als ik wat schrijf over bijzondere straatnamen zoals Burelhul , Szydlowskiplein of Wroetende Mol , of tweets stuur over opmerkelijke namen zoals Nijdjipstrjitte of Wiebiegenweg . Aan de ene kant zijn er best veel straatnamen die heel vaak voorkomen, en lijkt er dus weinig ruimte voor echt unieke straatnamen. Maar aan de andere kant komen er eigenlijk best vaak vreemde straatnamen voorbij waarvan je je haast niet voor kunt stellen dat er meer straten zijn die zo heten. Ik heb het eindelijk uitgezocht. Om het antwoord op de vraag te vinden, ben ik weer eens in de BAG-database gedoken. Dat is de database van de Basisregistraties Adressen en Gebouwen, en daarin s...
17 reacties
Lees verder... »

Wat is in Nederland de langste straat met één naam?

De Oudebildtdijk in de Friese gemeente Het Bildt wordt vaak de langste straat van Nederland genoemd. De straat loopt van Westhoek naar Oudebildtzijl en is volgens Google Maps in totaal 12,1 kilometer lang. Dat is best een eind inderdaad. Maar is het daarmee inderdaad de langste straat van Nederland? En meer specifiek: de langste straat die van begin tot eind dezelfde straatnaam heeft? Ik zal het maar meteen verklappen: dat is dus niet. Als je gaat zoeken naar 'langste straat van Nederland' kom je allerlei straatnamen tegen. Ik zag dat ergens iemand de Voorstraat in Dordrecht noemde, maar die is 'slechts' 1.200 meter en daarmee met afstand niet de langste. De Laan van Meerdervoort in Den Haag wordt ook vaak genoemd, maar die is met een lengte van 5.800 meter ook zeker niet de langste straat van Nederland. Hier en daar lijkt men dat door te hebben, want daar noemt men het specifiek de langste láán van Nederland. Ik vind gemakkelijke een paar straten die een stuk la...
47 reacties
Lees verder... »

Wat is de echte Monopoly-stad van Nederland? En waar ligt Ons Dorp?

Een tijd geleden heb ik al eens uitgelegd wie de straatnamen heeft gekozen voor het Nederlandse Monopoly-spel. De Nederlandse editie van het spel was de eerste waarin straatnamen uit verschillende steden werden gebruikt. Dus vroeg ik me af: is er misschien toch één stad te vinden die al die straatnamen heeft? Dan zouden ze daar mooi hun geheel eigen editie van het spel kunnen maken. Tijdens die zoektocht diende nog een tweede vraag zich aan: waar ligt Ons Dorp? Laten we eerst eens even kijken hoe bijzonder die straatnamen uit het Monopoly-spel eigenlijk zijn. In de top-10 met straatnamen die in het Nederland het meest voorkomen, staat één straat uit Monopoly: de Dorpsstraat . Die komt in Nederland 315 keer voor, van Aalsmeer tot Zwolle. De Brink komt 67 keer voor, van Almelo tot Zuidwolde. Op 43 plaatsen ligt een Steenstraat , van Alphen aan den Rijn tot in Zwolle. Dan komen we bij een bijzonder geval: de Houtstraat komt 32 keer voor in Nederland (van Almere tot Wolvega), maar vreemd...
27 reacties
Lees verder... »

Wat zijn de meest populaire straatnamen van Nederland?

Pas vroeg iemand me naar welke personen in Nederland de meeste straatnamen zijn vernoemd. Mijn vermoeden werd bevestigd: dat zijn geen schilders of zeehelden, maar gewoon leden van het koningshuis. Dat bracht me tot de vraag: welke straatnamen komen eigenlijk het vaakst voor in Nederland? En hoe zit dat in andere landen? Dit is de top-10 met straatnamen die in het Nederland het meest voorkomen: 1. Kerkstraat 2. Schoolstraat 3. Molenstraat 4. Dorpsstraat 5. Molenweg 6. Julianastraat 7. Parallelweg 8. Nieuwstraat 9. Wilhelminastraat 10. Sportlaan Deze tien worden op de voet gevolgd door Industrieweg, Beatrixstraat, Kastanjelaan, Stationsweg, Eikenlaan, Markt, Prins Bernhardstraat, Emmastraat en Beukenlaan . Wat zien we aan dit lijstje? Het zijn allemaal bijzonder traditionele straatnamen met een verwijzing naar een bekend gebouw (kerk, school, molen, station), een bestemming of functie (dorp, parallelweg, sport, industrie, markt), het koningshuis (Juliana, Wilhelmina, B...
10 reacties
Lees verder... »