De Johan Cruijff Boulevard - over de geschiedenis van het begrip 'Engelse ziekte'

De Arena boulevard in Amsterdam heet tegenwoordig Johan Cruijff Boulevard. Iemand vroeg me waarom beide namen met een extra spatie geschreven zijn. Zou het niet logischer zijn om dat Arenaboulevard en Johan Cruijffboulevard te noemen? Ja, dat zou meer volgens de standaard zijn. Naar de reden voor dat spatiegebruik kan ik alleen maar gissen. Grote kans dat het gewoon komt door onzorgvuldigheid ergens in het proces.

Pratend over die spatie kwam ook de term Engelse ziekte voorbij. Voor sommige mensen zijn 'onjuist spatiegebruik' en 'Engelse ziekte' synoniemen van elkaar. Voor anderen is 'Engelse ziekte' een ruimer begrip, waar ook het gebruik van Engelse woorden, uitdrukkingen, woordvolgorde en dergelijke in de Nederlandse taal bij horen. Maar dat onjuiste spatiegebruik is van dat alles natuurlijk het meest erge. En toen vroeg ik me ineens af: sinds wanneer noemt men dat taalverschijnsel eigenlijk de Engelse ziekte?

De oudste betekenis van Engelse ziekte komt uit de medische wereld. Het is daar de naam voor een botaandoening die ook rachitis wordt genoemd. De ziekte ontstaat door een tekort aan vitamine D en calcium, en komt vooral veel bij kinderen voor. Rachitis is in de zeventiende eeuw door een Engelsman voor het eerst beschreven en de ziekte kwam in de 18e en 19e eeuw veel voor in grote Engelse steden. Zo kwam men voor deze ziekte op de aanduiding 'Engelse ziekte', wat lange tijd de enige betekenis was en in die context wordt de term trouwens nog steeds gebruikt.

Engelse ziekte in de oorlog
In de Tweede Wereldoorlog kwam er een nieuwe betekenis bij. In 1941 hield NSB-leider Mussert een rede waarin hij vertelde dat de Nederlanders niet neutraal waren maar Engels, "en velen hebben nog de Engelse ziekte". In die betekenis werd de uitdrukking tijdens de oorlog veel vaker gebruikt. In het socialistisch dagblad Het Volk stond op 3 november 1941 bijvoorbeeld: "Onverantwoordelijke Nederlanders, aangetast door de beruchte Engelse ziekte, meenden het vernielen van kabels van de Duitse overwinningen te kunnen veranderen in Engelse zegepralen." Iedereen die tegen de Duitsers was, leed dus aan de Engelse ziekte.

Na de oorlog kreeg de uitdrukking een wat andere betekenis. Het ging toen over de invloed van typisch Engelse opvattingen op de Nederlandse staatkunde. In een artikel in het Friesch dagblad van 5 september 1947 worden bijvoorbeeld enkele voorbeelden gegeven (zoals de invoering van het 'Prime-Ministerschap' en de rol van de Kamerfracties). Daarover wordt geschreven: "In dit alles zien wij de gevolgen van een Engelse ziekte, waardoor ons eigen Nederlands staatkundig leven geleidelijk wordt ondermijnd."

Maar de betekenis wordt makkelijk nog veel breder getrokken voor de invloed van het Engels, zoals bijvoorbeeld te lezen is in een ingezonden brief in de Leeuwarder courant van 9 november 1965 waarin het gaat over het muziekaanbod op Hilversum III: "deze zender heeft bepaald last van de Engelse ziekte; hiermee bedoel ik dat ongeveer 90 pct. van de platen Engelse zijn." Ook in artikelen over economie, sport, stakingen en smog wordt af en toe gesproken over de Engelse ziekte als er sprake is van een 'kwaal' en enige relatie met Engeland.

Engelse ziekte in de taal
Het is dus niet zo vreemd dat ook de invloed van het Engels op de Nederlandse taal als Engelse ziekte werd gezien. Dat gebeurde ook al kort na de Tweede Wereldoorlog. In Sneinspetiele (de weekendbijlage van het Friesch dagblad) van 5 juli 1947 las ik bijvoorbeeld over de Engelse ziekte: "Zoals men weet heeft deze ziekte op taalgebied twee symptomen. In de eerste plaats hebben bakvissen en personen van gelijksoortige ontwikkeling de gewoonte, voortdurend Engelse woorden te gebruiken als sorry, good bye, morning, I don't know, enz. Daarnaast hebben allerlei scribenten de gewoonte, met name in weekbladen en dergelijke periodieken, het Engels te pas en te onpas er bij te slepen. Voor een groot deel is dit snobbisme." Dus. Het is niet nodig om te melden dat de schrijver van het stuk het hier niet over verrijking van de Nederlandse taal heeft.

Er werd in die tijd zelfs vanuit Zuid-Afrika gewaarschuwd voor de vreemde insluipsels in de Nederlandse taal. "Eerst was er een taal-verfransing, toen volgde een verduitsing en thans is verengelsing schering en inslag", zo schreef men in op 3 maart 1949 in de Gooi- en Eemlander over de Engelse ziekte. "Men meent dat het 'staat' om veel Engelse woorden te gebruiken en beseft niet, dat wij daardoor verarmen, dat wij daardoor een stuk van onze vrijheid prijsgeven." Er wordt een artikel aangehaald waarin over de Engelse ziekte wordt gezegd dat "Nederlands nog steeds taalbron en rugsteun is vir ons bly en daarom is taalbederf in Nederland niet alleen 'n gevaar vir Nederland niet, maar ook vir Afrikaans".

Maar wanneer werd het onjuiste gebruik van spaties dan voor het eerst als Engelse ziekte aangeduid? Dat weet ik niet precies, maar ik vond een artikel in De Telegraaf van 25 maart 1987 waarin het volgende staat: "Hier slaat de Engelse ziekte toe: ofwel de invasie der spaties. Voor de 25 keiharde guldens geeft de Nederlandsche Bank een bankbiljet van vijfentwintig gulden. Het bedrag staat op het 'briefje' vermeld in een uiteengerukte vorm: vijf en twintig. In schaamrood uitgevoerd, dat wel... want het moet aan elkaar." In dat artikel wordt Johan Cruijff trouwens ook genoemd.

Met de opkomst van televisie en internet is ons contact met Engelstalige media flink toegenomen. Het is niet zo vreemd dat we dat terugzien in ons taalgebruik. Die invloed van het Engels wordt nog steeds wel de Engelse ziekte genoemd. En het onjuiste gebruik van spaties in samenstellingen is daar een onderdeel van. Ik geloof overigens niet dat de invloed van het Engels de enige reden voor onjuist spatiegebruik is, want ook het gebruik van de spellingscontrole (die correcte samenstellingen nog weleens afkeurt) en de soms best ingewikkelde taalregels dragen een steentje bij. De term Engelse ziekte wordt dus ook gebruikt voor spatiefouten die helemaal niet onder invloed van het Engels zijn gemaakt.

Engelse ziekte op een straatnaambord
Terug naar de Johan Cruijff Boulevard in Amsterdam. Omdat de lange ij in het buitenland niet zo lekker werkt, werd de naam van Johan Cruijff in het buitenland ook wel geschreven als Cruyff. Hij deed dat zelf ook en we zien het ook terug in de naam van de internationaal opererende Cruyff Foundation. Hoewel die schrijfwijze een praktische reden had, zou je dat ook als gevolg van de Engelse ziekte kunnen zien. Gelukkig heeft men er in Amsterdam niet voor gekozen om de straat Johan Cruyff Boulevard te noemen. Die extra spatie is al Engels genoeg.