Doorgaan naar hoofdcontent

De Johan Cruijff Boulevard - over de geschiedenis van het begrip 'Engelse ziekte'

De Arena boulevard in Amsterdam heet tegenwoordig Johan Cruijff Boulevard. Iemand vroeg me waarom beide namen met een extra spatie geschreven zijn. Zou het niet logischer zijn om dat Arenaboulevard en Johan Cruijffboulevard te noemen? Ja, dat zou meer volgens de standaard zijn. Naar de reden voor dat spatiegebruik kan ik alleen maar gissen. Grote kans dat het gewoon komt door onzorgvuldigheid ergens in het proces.

Pratend over die spatie kwam ook de term Engelse ziekte voorbij. Voor sommige mensen zijn 'onjuist spatiegebruik' en 'Engelse ziekte' synoniemen van elkaar. Voor anderen is 'Engelse ziekte' een ruimer begrip, waar ook het gebruik van Engelse woorden, uitdrukkingen, woordvolgorde en dergelijke in de Nederlandse taal bij horen. Maar dat onjuiste spatiegebruik is van dat alles natuurlijk het meest erge. En toen vroeg ik me ineens af: sinds wanneer noemt men dat taalverschijnsel eigenlijk de Engelse ziekte?

De oudste betekenis van Engelse ziekte komt uit de medische wereld. Het is daar de naam voor een botaandoening die ook rachitis wordt genoemd. De ziekte ontstaat door een tekort aan vitamine D en calcium, en komt vooral veel bij kinderen voor. Rachitis is in de zeventiende eeuw door een Engelsman voor het eerst beschreven en de ziekte kwam in de 18e en 19e eeuw veel voor in grote Engelse steden. Zo kwam men voor deze ziekte op de aanduiding 'Engelse ziekte', wat lange tijd de enige betekenis was en in die context wordt de term trouwens nog steeds gebruikt.

Engelse ziekte in de oorlog
In de Tweede Wereldoorlog kwam er een nieuwe betekenis bij. In 1941 hield NSB-leider Mussert een rede waarin hij vertelde dat de Nederlanders niet neutraal waren maar Engels, "en velen hebben nog de Engelse ziekte". In die betekenis werd de uitdrukking tijdens de oorlog veel vaker gebruikt. In het socialistisch dagblad Het Volk stond op 3 november 1941 bijvoorbeeld: "Onverantwoordelijke Nederlanders, aangetast door de beruchte Engelse ziekte, meenden het vernielen van kabels van de Duitse overwinningen te kunnen veranderen in Engelse zegepralen." Iedereen die tegen de Duitsers was, leed dus aan de Engelse ziekte.

Na de oorlog kreeg de uitdrukking een wat andere betekenis. Het ging toen over de invloed van typisch Engelse opvattingen op de Nederlandse staatkunde. In een artikel in het Friesch dagblad van 5 september 1947 worden bijvoorbeeld enkele voorbeelden gegeven (zoals de invoering van het 'Prime-Ministerschap' en de rol van de Kamerfracties). Daarover wordt geschreven: "In dit alles zien wij de gevolgen van een Engelse ziekte, waardoor ons eigen Nederlands staatkundig leven geleidelijk wordt ondermijnd."

Maar de betekenis wordt makkelijk nog veel breder getrokken voor de invloed van het Engels, zoals bijvoorbeeld te lezen is in een ingezonden brief in de Leeuwarder courant van 9 november 1965 waarin het gaat over het muziekaanbod op Hilversum III: "deze zender heeft bepaald last van de Engelse ziekte; hiermee bedoel ik dat ongeveer 90 pct. van de platen Engelse zijn." Ook in artikelen over economie, sport, stakingen en smog wordt af en toe gesproken over de Engelse ziekte als er sprake is van een 'kwaal' en enige relatie met Engeland.

Engelse ziekte in de taal
Het is dus niet zo vreemd dat ook de invloed van het Engels op de Nederlandse taal als Engelse ziekte werd gezien. Dat gebeurde ook al kort na de Tweede Wereldoorlog. In Sneinspetiele (de weekendbijlage van het Friesch dagblad) van 5 juli 1947 las ik bijvoorbeeld over de Engelse ziekte: "Zoals men weet heeft deze ziekte op taalgebied twee symptomen. In de eerste plaats hebben bakvissen en personen van gelijksoortige ontwikkeling de gewoonte, voortdurend Engelse woorden te gebruiken als sorry, good bye, morning, I don't know, enz. Daarnaast hebben allerlei scribenten de gewoonte, met name in weekbladen en dergelijke periodieken, het Engels te pas en te onpas er bij te slepen. Voor een groot deel is dit snobbisme." Dus. Het is niet nodig om te melden dat de schrijver van het stuk het hier niet over verrijking van de Nederlandse taal heeft.

Er werd in die tijd zelfs vanuit Zuid-Afrika gewaarschuwd voor de vreemde insluipsels in de Nederlandse taal. "Eerst was er een taal-verfransing, toen volgde een verduitsing en thans is verengelsing schering en inslag", zo schreef men in op 3 maart 1949 in de Gooi- en Eemlander over de Engelse ziekte. "Men meent dat het 'staat' om veel Engelse woorden te gebruiken en beseft niet, dat wij daardoor verarmen, dat wij daardoor een stuk van onze vrijheid prijsgeven." Er wordt een artikel aangehaald waarin over de Engelse ziekte wordt gezegd dat "Nederlands nog steeds taalbron en rugsteun is vir ons bly en daarom is taalbederf in Nederland niet alleen 'n gevaar vir Nederland niet, maar ook vir Afrikaans".

Maar wanneer werd het onjuiste gebruik van spaties dan voor het eerst als Engelse ziekte aangeduid? Dat weet ik niet precies, maar ik vond een artikel in De Telegraaf van 25 maart 1987 waarin het volgende staat: "Hier slaat de Engelse ziekte toe: ofwel de invasie der spaties. Voor de 25 keiharde guldens geeft de Nederlandsche Bank een bankbiljet van vijfentwintig gulden. Het bedrag staat op het 'briefje' vermeld in een uiteengerukte vorm: vijf en twintig. In schaamrood uitgevoerd, dat wel... want het moet aan elkaar." In dat artikel wordt Johan Cruijff trouwens ook genoemd.

Met de opkomst van televisie en internet is ons contact met Engelstalige media flink toegenomen. Het is niet zo vreemd dat we dat terugzien in ons taalgebruik. Die invloed van het Engels wordt nog steeds wel de Engelse ziekte genoemd. En het onjuiste gebruik van spaties in samenstellingen is daar een onderdeel van. Ik geloof overigens niet dat de invloed van het Engels de enige reden voor onjuist spatiegebruik is, want ook het gebruik van de spellingscontrole (die correcte samenstellingen nog weleens afkeurt) en de soms best ingewikkelde taalregels dragen een steentje bij. De term Engelse ziekte wordt dus ook gebruikt voor spatiefouten die helemaal niet onder invloed van het Engels zijn gemaakt.

Engelse ziekte op een straatnaambord
Terug naar de Johan Cruijff Boulevard in Amsterdam. Omdat de lange ij in het buitenland niet zo lekker werkt, werd de naam van Johan Cruijff in het buitenland ook wel geschreven als Cruyff. Hij deed dat zelf ook en we zien het ook terug in de naam van de internationaal opererende Cruyff Foundation. Hoewel die schrijfwijze een praktische reden had, zou je dat ook als gevolg van de Engelse ziekte kunnen zien. Gelukkig heeft men er in Amsterdam niet voor gekozen om de straat Johan Cruyff Boulevard te noemen. Die extra spatie is al Engels genoeg.

 

Reacties

Rob Essers zei…
Een opmerkelijk detail in dit verband is de 'historische' naam Johan Cruijffplein (met één spatie) die door hetzelfde gemeentebestuur is vastgesteld (begindatum 06-03-2018). De bewoners van het Stadionplein waren not amused. De naamgeving is op 27 september 2018 weer ingetrokken.

Bij Amstelboulvard, Europaboulevard en Valutaboulevard is de spatie achterwege gelaten. Zou die overbodige spatie in Johan Cruijff Boulevard een bewuste keuze zijn? Of hadden burgemeester en wethouders van Amsterdam niet in de gaten dat een extra spatie en hoofdletter niet functioneel zijn? Volgens de Basisregistratie Adressen en Gebouwen (BAG) was de officiële naam Arena boulevard (begindatum 18-06-1996), maar in de Compensatieregeling Johan Cruijff Boulevard staat: "Deze verordening is van toepassing op verzoeken om nadeelcompensatie in verband met het besluit van burgemeester en wethouders van 4 februari 2020 waarbij de Arena Boulevard wordt vernoemd tot Johan Cruijff Boulevard." (artikel 2)

Het valt blijkmaar niet mee om namen correct te spellen. Waarom Dwaze Moeders plein (met twee hoofdletters) Fien de la Mar Straat (met drie hoofdletters)? Wat is er mis met een Dwaze Moedersplein en een Fien de la Marstraat? Liggen hier weloverwogen besluiten aan ten grondslag of ontbreekt het aan een zorgvuldige voorbereiding van de besluitvorming? Ik vrees dat de spelling iets zegt over de kwaliteit van het openbaar bestuur.

Zie https://bagviewer.kadaster.nl/lvbag/bag-viewer/index.html#?searchQuery=0363300011951819
Zie https://bagviewer.kadaster.nl/lvbag/bag-viewer/index.html#?searchQuery=0363300000001212
Zie https://zoek.officielebekendmakingen.nl/gmb-2020-78693.html
Anoniem zei…
Beste Rob,
Bij de Fien de la Marstraat is het net of er Mars staat, Zou dat de reden kunnen zijn?
SV zei…
Leuk om te lezen! Zo kunnen we de (beperkte) invloed van het Spaans op de Nederlandse taal ook wel de Spaanse griep noemen! :)
Rob Essers zei…
@Anoniem (27 juni 2020 om 22:03) - In Castricum, Haarlem, Hengelo, Leiden, Pijnacker, Spijkenisse, Wageningen en Zutphen vond men de naam Fien de la Marstraat (zonder extra spatie) kennelijk geen probleem. In plaats van onjuist spatiegebruik kan beter een koppelteken ingevoegd worden. De schijfwijze Fien de la Mar-straat had mogelijke misverstanden kunnen voorkomen. Bij de naam Johan Cruijff-boulevard is een koppelteken overbodig.

Er had ook een ander achtervoegsel gekozen kunnen worden. In Arnhem en Lisse is er een Fien de la Mardreef, in Beverwijk, Elst en Utrecht is er een Fien de la Marlaan en in Almere en Zaandam een Fien de la Marpad.

De Amsterdamse spatie is niet alleen overbodig, maar leidt ook tot nieuwe problemen. Het zoeken naar 'Cruijff' en 'Boulevard' levert niet altijd hetzelfde resultaat als 'Cruijffboulevard'. De inconsequente schrijfwijze Johan Cruijff Boulevard komt de vindbaarheid niet ten goede en vergroot de kans op fouten.
Zaaf zei…
Wederom een mooi overzicht van de achtergrond bij de Engelse ziekte!
Volgens mij speelt er nog een aspect mee van de Engelse taal waardoor we een teveel aan spaties aantreffen in woorden. In het Frans worden verbindingen tussen woorden altijd voluit benoemd. Dus niet 'goudenmedaillewinnares', maar winnares van de medaille van goud. In het Engels worden zelfstandige naamwoorden achter elkaar geschreven. Het Nederlands is in mijn ogen nu te veel aan het opschuiven naar de Engelse zinsstructuur en daar krijg je lange samenstellingen van. Laatst kwam ik procuratieadministratieafdelingshoofd tegen. Dit is natuurlijk een draak van een woord om te lezen. Een combinatie van de Franse en de Engelse manier van schrijven zou hier de leesbaarheid ten goede komen - afdelingshoofd van de procuratieadministratie.
Bestaat hier al onderzoek naar?

Arjan
''het meest erge'' is ok net echt Nederlands overigens. je hebt in het Nederland ''erg'', met als vergrotende trap ''erger'' en als overtreffende trap ''ergst''. Ik zie het gebruik van meest dit of dat in plaats van de overtreffende trap steeds vaker gebruikt worden. Hier is ook een duidelijke Engelse invloed. In het Nederlands s het alleen correct als het woord anders moeilijk uitspreekbaar wordt, zoals bij bijvoorbeeld enthousiast.
Dinx zei…
@eurolacpuntnet:
Ik was zelf wel tevreden over die formulering. Fijn dat het je is opgevallen. ;-)
Rob Essers zei…
Het besluit van het college van burgemeester en wethouders van de gemeente Amsterdam d.d. 4 februari 2020 om de naam Arena boulevard te wijzigen in Johan Cruijff Boulevard is onlangs alsnog gepubliceerd in Gemeenteblad 2020, 164915 (Datum publicatie 01-07-2020 09:00).

De officiële uitgave van de gemeente Amsterdam is niet geheel foutloos. Bij "gelet op" staat bij onderdeel b een onjuiste citeertitel. De naam van de wet is met ingang van 1 juli 2018 gewijzigd in: Wet basisregistratie adressen en gebouwen.

Ik mis in de bekendmaking de ingangsdatum en de vermelding van de woonplaats waarbinnen de openbare ruimte is gelegen (artikel 3, onder b, Besluit basisregistratie adressen en gebouwen).

In het besluit wordt verwezen naar de bijbehorende situatietekening met de bestaande situatie. Daarop staat de datum 25 juni 2020 en de naam Zuidoost. De authentieke naam volgens de BAG is: Zuidoost (T).

Zie https://zoek.officielebekendmakingen.nl/gmb-2020-164915.html
Zie http://wetten.overheid.nl/jci1.3:c:BWBR0025520&hoofdstuk=1&artikel=3

Populaire posts van deze blog

Wat is de echte Monopoly-stad van Nederland? En waar ligt Ons Dorp?

Een tijd geleden heb ik al eens uitgelegd wie de straatnamen heeft gekozen voor het Nederlandse Monopoly-spel. De Nederlandse editie van het spel was de eerste waarin straatnamen uit verschillende steden werden gebruikt. Dus vroeg ik me af: is er misschien toch één stad te vinden die al die straatnamen heeft? Dan zouden ze daar mooi hun geheel eigen editie van het spel kunnen maken. Tijdens die zoektocht diende nog een tweede vraag zich aan: waar ligt Ons Dorp? Laten we eerst eens even kijken hoe bijzonder die straatnamen uit het Monopoly-spel eigenlijk zijn. In de top-10 met straatnamen die in het Nederland het meest voorkomen, staat één straat uit Monopoly: de Dorpsstraat . Die komt in Nederland 315 keer voor, van Aalsmeer tot Zwolle. De Brink komt 67 keer voor, van Almelo tot Zuidwolde. Op 43 plaatsen ligt een Steenstraat , van Alphen aan den Rijn tot in Zwolle. Dan komen we bij een bijzonder geval: de Houtstraat komt 32 keer voor in Nederland (van Almere tot Wolvega), maar vreemd

Wie heeft de straatnamen van Monopoly gekozen?

De Barteljorisstraat, Neude, A-Kerkhof en de Kalverstraat. Iedereen kent de straatnamen uit het Monopoly-spel. Maar waarom hebben nou juist deze straatnamen een plekje in het spel gekregen? Waarom heeft men uit Rotterdam niet de Weena of de Lijnbaan gekozen, en voor Amsterdam de P.C. Hooftstraat? En waarom zitten Haarlem en Arnhem er wel in, en Maastricht en Eindhoven niet? Wie heeft dat allemaal bedacht? Voor de geschiedenis van het spel gaan we even helemaal terug naar 1904. Elizabeth Magie vroeg toen patent aan op het bordspel ' The Landlord's Game '. Geïnspireerd door dat spel liet Charles Darrow in 1934 in eigen beheer 5000 exemplaren van het spel 'Monopoly' maken en die waren binnen een jaar verkocht. Toen toonde Parker Brothers interesse om het spel in de Verenigde Staten uit te geven. Zij verkochten binnen een jaar meer dan een miljoen exemplaren. De populariteit van het spel bleef niet onopgemerkt en de Engelse firma Waddington kocht in 1936 de rechten o

Wat is in Nederland de langste straat met één naam?

De Oudebildtdijk in de Friese gemeente Het Bildt wordt vaak de langste straat van Nederland genoemd. De straat loopt van Westhoek naar Oudebildtzijl en is volgens Google Maps in totaal 12,1 kilometer lang. Dat is best een eind inderdaad. Maar is het daarmee inderdaad de langste straat van Nederland? En meer specifiek: de langste straat die van begin tot eind dezelfde straatnaam heeft? Ik zal het maar meteen verklappen: dat is dus niet. Als je gaat zoeken naar 'langste straat van Nederland' kom je allerlei straatnamen tegen. Ik zag dat ergens iemand de Voorstraat in Dordrecht noemde, maar die is 'slechts' 1.200 meter en daarmee met afstand niet de langste. De Laan van Meerdervoort in Den Haag wordt ook vaak genoemd, maar die is met een lengte van 5.800 meter ook zeker niet de langste straat van Nederland. Hier en daar lijkt men dat door te hebben, want daar noemt men het specifiek de langste láán van Nederland. Ik vind gemakkelijke een paar straten die een stuk la

Wat zijn de regels voor nieuwe straatnamen?

Dorstige Smid , Mickey Mousestraat , Kerstomaatplantsoen . Tussen alle vragen die mensen me stellen over straatnamen, komen twee vragen iedere keer weer terug: wie bedenkt toch al die nieuwe straatnamen en wat voor regels gelden daarbij? Het vaststellen van straatnamen is een taak van de gemeente - het gebeurt in het algemeen door het College van B&W. Veel gemeentes hebben een speciale straatnaamcommissie, die advies uitbrengt aan het College. In de commissie zitten deskundigen met verschillende achtergronden, zoals een stadshistoricus en een stedenbouwkundige. De manier waarop in een gemeente de straatnamen worden vastgesteld, is vastgelegd in een 'Verordening Straatnaamgeving en huisnummering'. In die verordening kan een gemeente ook richtlijnen voor de straatnamen opnemen, maar dat is niet verplicht. Het kan ook zijn dat de straatnaamcommissie ongeschreven regels hanteert. Er is dus niet één vaste lijst met regels waar alle straatnamen in Nederland aan moeten vol