Doorgaan naar hoofdcontent

Over Bekaf en Kijk in de pot - hoe spotternij van soldaten tot straatnamen kan leiden

Ik liep eens door Goedereede, flink uitgeput na een zware inspannning. En toen zag ik dus een straatnaambordje met Bekaf erop. Hoe toepasselijk! Goedereede heeft een aantal bijzondere straatnamen zoals Blienkerd, Looheul, Koningspleisterplaats en De Pad, maar dit Bekaf gaf heel fijn aan hoe ik me voelde. Ondanks dat ik zo afgepeigerd was, vroeg ik me toch af hoe die straat aan zijn opvallende naam was gekomen.

Die vraag heb ik later maar eens voorgelegd aan de streekarchivaris van Goeree-Overflakkee en die mailde mij al snel het volgende: "Over het Bekaf doet een verhaal de ronde. In 1605 werd het stadje aangevallen. De aanvallers werden opgemerkt door een schildwacht, die direct alarm sloeg. Een jongen zou toen geroepen hebben: 'Hier zijn se; haest u wat, of wij zijn allemael beck af'. De naam Bekaf zou daarvan zijn afgeleid." Een mooi verhaal, maar van dat soort verklaringen is meestal maar weinig waar. Dat bleek ook uit het vervolg van het antwoord: "Dat is echter een misverstand. Reeds voor de uitroep van de jongen wordt dit al bekaf genoemd. Het woord bekaf heeft meerdere betekenissen. Zo dragen de bolwerken bij Bergen op Zoom, Wageningen, Damme (B) en het vroegere bastion te Breda de naam Beck-af. Het Bekaf te Goedereede is dus een onderdeel van de verdedigingswerken geweest."

Op de plek in Goedereede waar nu de straat ligt die Bekaf heet, was in de middeleeuwen inderdaad een vestingmuur. En blijkbaar waren er op meer plekken vestingwerken die Bekaf (of Beck-af) genoemd werden. Voor de verklaring van die naam kwam ik uit bij een boek van Johannes Bosscha, die in de negentiende eeuw hoogleraar was aan de Koninklijke Militaire Academie in Breda. In zijn boek Neêrlands heldendaden te land, van de vroegste tijden af tot in onze dagen (uit 1834) schrijft hij meer over de oude naamgeving van militaire verdedigingswerken: "Dikwijls gaf eene spotternij van de soldaten of arbeiders aanleiding, om eenig werk te benoemen. ... Het zij mij vergund, bij deze gelegenheid eene vraag te beantwoorden, welke mij meermalen gedaan is, vanwaar namelijk onderscheidene versterkingswerken hier te lande, den naam Beck-af droegen, en gedeeltelijk nog dragen: als het bastion van dien naam te Breda, en de lunet te Bergen-op-Zoom. Beck of bek was oudtijds in sommige spreekwijzen, hetzelfde als hals of nek. Zoo lees ik in de Treurspelen van Duijm, Belegheringe der stad Leyden: 'Ick meynde haer den beck naer mynen sin te breken'. Het was eene niet ongewone spreekwijze bek-af spelen, voor den hals afsnijden, welke men zelfs als een spreekwoord in Tuinmans Verzameling van spreekwoorden vindt opgenomen. De Schrijver van de Afbeeldinghe en de Beschryvinghe van alle de veldslagen enz, zegt ook: die vornemens waren de wachters aan de vene-poorte beck-af te spelen. Men zal dus, naar ik gis een fort, eene lunet, of wat het ook zijn mogt, bek-af genoemd hebben, om te kennen te geven, dat men door dezelve menigen vijand bek-af dacht te spelen. Dan men in gemeenzamen stijl zegt bek-af zijn is, om aan te duiden, dat men als doodelijk vermoeid is."

'Bekaf spelen' betekende dus zoiets als 'de nek doorsnijden', en in die betekenis staat het ook in het citaat van de jongen hierboven. En Beck-af was de naam die soldaten gaven aan een hoornwerk in Bergen op Zoom, een halfbastion aan de Maas in Grave en aan bastions in Breda en Wageningen. Behalve de straat in Goedereede heb ik in Nederland geen straatnamen kunnen vinden die van die oude naam zijn afgeleid. In Damme (nabij Brugge in België) is wel een Bekofstraat; deze straat is genoemd naar het Fort van Bekaf dat ooit op die plek stond en waarvan de restanten nog zichtbaar zijn. Verder hebben ze in Aarschot een Bekaflaan en in Stekene een Bekaf, die beide ook verwijzen naar een oud verdedigingswerk in die buurt.

Een kijkje in de keuken
Deze naamgeving doet me denken aan een andere (spottende) naam voor een verdedigingswerk dat je op meer plekken terugziet: Kijk in de Pot. Aan het begin van de zestiende eeuw lag er bijvoorbeeld een fort dat zo heette aan de oever van de IJssel bij Deventer. Tijdens de Tachtigjarige Oorlog lag er een fort met die naam tussen Ammerzoden en Hedel. Aan het begin van de zeventiende eeuw lag er een redoute Kijk in de Pot bij Bergen op Zoom. De naam is verwant met Kiek in de Kök of Kiek in de Köken, dat we in het buitenland bijvoorbeeld als naam tegenkomen van oude militaire torens in Tallinn, Danzig en Magdeburg. Je kunt wel zien zien waar de naam vandaan komt: vanuit zo'n hoge toren konden de soldaten letterlijk een kijkje in de keuken van de vijand nemen en zo zien wat de pot schafte. In Nederland danken we aan deze aanduiding de straatnamen Fort Kijk in de Potstraat (in Nijmegen) en Kijk in de Pot (in Breda), en ook het stadspark Kijk in de Pot in Bergen op Zoom.

Er zijn vast nog meer straatnamen die zijn afgeleid van de mooie bijnamen die vroeger aan verdedigingswerken werden gegeven. Als jij nog andere voorbeelden weet, dan hoor ik dat graag.

Reacties

Anoniem zei…
Wat een prachtig verhaal weer, René!
Anoniem zei…
Bedankt voor dit mooie artikel, René. Het Bekaf was één van de eerste aanwinsten in mijn collectie eigenaardige straat- en plaatsnamen. Ook ik ben overigens vaak wel aan een pauze toe als ik er kom... Ik vermoed een psychologisch effect waar door de horeca op de alleraardigste Markt handig op ingespeeld wordt. ;) Het deel over Kijk in de pot doet me denken aan de Linie van Oostburg. Ik werkte ooit in die plaats en fietste er dan vanaf Vlissingen via het buurtschapje Scherpbier naartoe. Naast Fort Scherpbier kende de Linie de redoutes Melk en Brokken, Spek en Brood en Kaas en Brood. Ik kan me een preoccupatie van (belegerde of belegerende) soldaten met veldkeukens en eten wel voorstellen. Groetjes, Carl
Dinx zei…
Dank Carl, dat is een mooie aanvulling. Van zo'n linie krijgt je wel honger en dorst!

(En graag gedaan.)

Populaire posts van deze blog

Wat is de echte Monopoly-stad van Nederland? En waar ligt Ons Dorp?

Een tijd geleden heb ik al eens uitgelegd wie de straatnamen heeft gekozen voor het Nederlandse Monopoly-spel. De Nederlandse editie van het spel was de eerste waarin straatnamen uit verschillende steden werden gebruikt. Dus vroeg ik me af: is er misschien toch één stad te vinden die al die straatnamen heeft? Dan zouden ze daar mooi hun geheel eigen editie van het spel kunnen maken. Tijdens die zoektocht diende nog een tweede vraag zich aan: waar ligt Ons Dorp? Laten we eerst eens even kijken hoe bijzonder die straatnamen uit het Monopoly-spel eigenlijk zijn. In de top-10 met straatnamen die in het Nederland het meest voorkomen, staat één straat uit Monopoly: de Dorpsstraat . Die komt in Nederland 315 keer voor, van Aalsmeer tot Zwolle. De Brink komt 67 keer voor, van Almelo tot Zuidwolde. Op 43 plaatsen ligt een Steenstraat , van Alphen aan den Rijn tot in Zwolle. Dan komen we bij een bijzonder geval: de Houtstraat komt 32 keer voor in Nederland (van Almere tot Wolvega), maar vreemd

Wie heeft de straatnamen van Monopoly gekozen?

De Barteljorisstraat, Neude, A-Kerkhof en de Kalverstraat. Iedereen kent de straatnamen uit het Monopoly-spel. Maar waarom hebben nou juist deze straatnamen een plekje in het spel gekregen? Waarom heeft men uit Rotterdam niet de Weena of de Lijnbaan gekozen, en voor Amsterdam de P.C. Hooftstraat? En waarom zitten Haarlem en Arnhem er wel in, en Maastricht en Eindhoven niet? Wie heeft dat allemaal bedacht? Voor de geschiedenis van het spel gaan we even helemaal terug naar 1904. Elizabeth Magie vroeg toen patent aan op het bordspel ' The Landlord's Game '. Geïnspireerd door dat spel liet Charles Darrow in 1934 in eigen beheer 5000 exemplaren van het spel 'Monopoly' maken en die waren binnen een jaar verkocht. Toen toonde Parker Brothers interesse om het spel in de Verenigde Staten uit te geven. Zij verkochten binnen een jaar meer dan een miljoen exemplaren. De populariteit van het spel bleef niet onopgemerkt en de Engelse firma Waddington kocht in 1936 de rechten o

Wat is in Nederland de langste straat met één naam?

De Oudebildtdijk in de Friese gemeente Het Bildt wordt vaak de langste straat van Nederland genoemd. De straat loopt van Westhoek naar Oudebildtzijl en is volgens Google Maps in totaal 12,1 kilometer lang. Dat is best een eind inderdaad. Maar is het daarmee inderdaad de langste straat van Nederland? En meer specifiek: de langste straat die van begin tot eind dezelfde straatnaam heeft? Ik zal het maar meteen verklappen: dat is dus niet. Als je gaat zoeken naar 'langste straat van Nederland' kom je allerlei straatnamen tegen. Ik zag dat ergens iemand de Voorstraat in Dordrecht noemde, maar die is 'slechts' 1.200 meter en daarmee met afstand niet de langste. De Laan van Meerdervoort in Den Haag wordt ook vaak genoemd, maar die is met een lengte van 5.800 meter ook zeker niet de langste straat van Nederland. Hier en daar lijkt men dat door te hebben, want daar noemt men het specifiek de langste láán van Nederland. Ik vind gemakkelijke een paar straten die een stuk la

Wat zijn de regels voor nieuwe straatnamen?

Dorstige Smid , Mickey Mousestraat , Kerstomaatplantsoen . Tussen alle vragen die mensen me stellen over straatnamen, komen twee vragen iedere keer weer terug: wie bedenkt toch al die nieuwe straatnamen en wat voor regels gelden daarbij? Het vaststellen van straatnamen is een taak van de gemeente - het gebeurt in het algemeen door het College van B&W. Veel gemeentes hebben een speciale straatnaamcommissie, die advies uitbrengt aan het College. In de commissie zitten deskundigen met verschillende achtergronden, zoals een stadshistoricus en een stedenbouwkundige. De manier waarop in een gemeente de straatnamen worden vastgesteld, is vastgelegd in een 'Verordening Straatnaamgeving en huisnummering'. In die verordening kan een gemeente ook richtlijnen voor de straatnamen opnemen, maar dat is niet verplicht. Het kan ook zijn dat de straatnaamcommissie ongeschreven regels hanteert. Er is dus niet één vaste lijst met regels waar alle straatnamen in Nederland aan moeten vol