Doorgaan naar hoofdcontent

Zeg je Cóólsingel of Coolsíngel - over klemtónen in straatnámen

Er is iets raars aan de hand met de klemtonen in sommige straatnamen. Het komt in veel plaatsen voor dat de lokale bevolking bepaalde straatnamen anders uitspreekt dan de buitenstaanders. Dan zeggen ze bijvoorbeeld Eikenláán tegen wat iedereen de Eíkenlaan noemt, of Broekwég tegen de Bróékweg. Rotterdammers hebben het zelf over de Coolsíngel, maar de rest van Nederland spreekt het uit als Cóólsingel. Hagenezen zeggen niet Lange Vóórhout en Válkenbosplein maar Lange Voorhóút en Valkenbospléín. Er zit niet echt een duidelijk systeem achter. Het is bijvoorbeeld niet zo dat men in Rotterdam bij alle singels de klemtoon op sín legt. Maar wat is dan de verklaring?

Laat me eerst even in het algemeen iets uitleggen over klemtonen. Bij woorden die meerdere lettergrepen hebben, krijgt altijd één lettergreep de hoofdklemtoon. Bij Nederlandse samenstellingen ligt in het algemeen de klemtoon op het eerste woorddeel. Zeg maar eens hardop 'ijzerwarenwinkel', 'voetbalwedstrijd' en 'wegomlegging'. Je merkt dat de klemtoon achtereenvolgens op 'ijzer', 'voetbal' en 'weg' ligt. De reden daarvoor is dat het eerste deel van een samenstelling bijna altijd het deel is dat de betekenis bepaalt: een dámesfiets onderscheidt zich van een hérenfiets omdat die voor dames is en niet voor heren. Het komt ook wel voor dat de klemtoon niet op het eerste woorddeel ligt. Daar zijn twee verklaringen voor. De eerste verklaring is dat het kan zijn dat het bepalende karakter van het tweede deel groter is dan dat van het eerste deel. We zeggen meestal línkerarm, maar leggen de nadruk op het tweede deel als we de linkerárm willen onderscheiden van het linkerbéén. Dit geldt ook bij woorden zoals boerenkíél waar het eerste deel een beetje de functie van een bijvoeglijk naamwoord vervult. De tweede verklaring voor het naar achter verschuiven van de klemtoon is dat de individuele betekenis van de delen van de samenstelling in de loop van de tijd minder belangrijk wordt en het woord meer als één geheel wordt gezien. Men spreekt in dit geval wel van een eenheidsklemtoon.

Straatnamen zijn vaak ook samenstellingen: een grondwoord als Maas of Linde wordt samengevoegd met een achtervoegsels als -boulevard of -laan. Bij de meeste straatnamen ligt de hoofdklemtoon op het eerste deel, geheel volgens de regel die ik hierboven gaf. Men spreekt dan van de Máásboulevard en de Líndelaan. Maar ook bij straatnamen komt het dus voor dat de klemtoon naar achteren verschuift. Dat kan bijvoorbeeld gebeuren als het tweede deel het onderscheidende karakter van de naam bevat en dus extra nadruk verdient. Als in een stad een Westerstraat en een Westerpark zijn, kan het voor het onderscheid handig zijn om de nadruk op -straat en -park te leggen. Het kan ook gebeuren dat een straatnaam zoveel gebruikt wordt dat de betekenis van het eerste deel van de naam vervaagt en dat men de straatnaam steeds meer als een geheel gaat beschouwen. De straatnaam krijgt dan een eenheidsklemtoon. Voor Rotterdammers doet het er niet meer toe dat de singel naar Cool is genoemd, het is gewoon de Coolsingel. En dus legt men de klemtoon niet voor- maar achteraan. Beide verklaringen - zowel de nadruk op het tweede deel als de nadruk op het geheel als eenheid - spelen vooral bij de lokale bevolking die de straatnamen in hun plaats goed kent en veel gebruikt. En daarom hoor je vaak dat inwoners hun straatnamen anders uitspreken dan de buitenstaanders.




Dit artikel komt uit mijn boek Over straatnamen met name. Het is een vrolijk en informatief boek waarin ik uitleg waarom onze straten heten zoals ze heten.

Reacties

KH zei…
Wij liggen altijd in een deuk als de mevrouw van Google Maps nog aanstaat als wij de stad doorrijden. Zij spreekt de klemtonen van de stratennamen 'goed' uit en dát moet in den Haag niet.
LS zei…
Groningers hebben het over de Korrewèg, anderen over de Kòrreweg.
Anoniem zei…
In Eerbeek heb je een Harderwijkstraat of - weg. In Dieren ook. Het gaat om dezelfde straat/weg. Ik vind het een vreemde naam voor een straat zo ver van Harderwijk. Of loopt die straat verder door de Veluwe naar Harderwijk?
Anoniem zei…
In Middelburg werd een straat de Billy Holidaystraat genoemd. Deze jazzzangeres heette echter Billie Holiday. Ik heb dat gemaild aan de gemeente en ze hebben de naam veranderd/aangepast.
Anoniem zei…
L.S.
Zo woonde me Opa vroeger in Rotterdam op de Franseláán !
Anoniem zei…
Maar waarom, kinderDAGverblijf, bejaardenTEHUIS, winkelCENTRUM enz. Zo wordt het uitgesproken op radio en tv.

Populaire posts van deze blog

Wat is de echte Monopoly-stad van Nederland? En waar ligt Ons Dorp?

Een tijd geleden heb ik al eens uitgelegd wie de straatnamen heeft gekozen voor het Nederlandse Monopoly-spel. De Nederlandse editie van het spel was de eerste waarin straatnamen uit verschillende steden werden gebruikt. Dus vroeg ik me af: is er misschien toch één stad te vinden die al die straatnamen heeft? Dan zouden ze daar mooi hun geheel eigen editie van het spel kunnen maken. Tijdens die zoektocht diende nog een tweede vraag zich aan: waar ligt Ons Dorp? Laten we eerst eens even kijken hoe bijzonder die straatnamen uit het Monopoly-spel eigenlijk zijn. In de top-10 met straatnamen die in het Nederland het meest voorkomen, staat één straat uit Monopoly: de Dorpsstraat . Die komt in Nederland 315 keer voor, van Aalsmeer tot Zwolle. De Brink komt 67 keer voor, van Almelo tot Zuidwolde. Op 43 plaatsen ligt een Steenstraat , van Alphen aan den Rijn tot in Zwolle. Dan komen we bij een bijzonder geval: de Houtstraat komt 32 keer voor in Nederland (van Almere tot Wolvega), maar vreemd

Wat is in Nederland de langste straat met één naam?

De Oudebildtdijk in de Friese gemeente Het Bildt wordt vaak de langste straat van Nederland genoemd. De straat loopt van Westhoek naar Oudebildtzijl en is volgens Google Maps in totaal 12,1 kilometer lang. Dat is best een eind inderdaad. Maar is het daarmee inderdaad de langste straat van Nederland? En meer specifiek: de langste straat die van begin tot eind dezelfde straatnaam heeft? Ik zal het maar meteen verklappen: dat is dus niet. Als je gaat zoeken naar 'langste straat van Nederland' kom je allerlei straatnamen tegen. Ik zag dat ergens iemand de Voorstraat in Dordrecht noemde, maar die is 'slechts' 1.200 meter en daarmee met afstand niet de langste. De Laan van Meerdervoort in Den Haag wordt ook vaak genoemd, maar die is met een lengte van 5.800 meter ook zeker niet de langste straat van Nederland. Hier en daar lijkt men dat door te hebben, want daar noemt men het specifiek de langste láán van Nederland. Ik vind gemakkelijke een paar straten die een stuk la

Wie heeft de straatnamen van Monopoly gekozen?

De Barteljorisstraat, Neude, A-Kerkhof en de Kalverstraat. Iedereen kent de straatnamen uit het Monopoly-spel. Maar waarom hebben nou juist deze straatnamen een plekje in het spel gekregen? Waarom heeft men uit Rotterdam niet de Weena of de Lijnbaan gekozen, en voor Amsterdam de P.C. Hooftstraat? En waarom zitten Haarlem en Arnhem er wel in, en Maastricht en Eindhoven niet? Wie heeft dat allemaal bedacht? Voor de geschiedenis van het spel gaan we even helemaal terug naar 1904. Elizabeth Magie vroeg toen patent aan op het bordspel ' The Landlord's Game '. Geïnspireerd door dat spel liet Charles Darrow in 1934 in eigen beheer 5000 exemplaren van het spel 'Monopoly' maken en die waren binnen een jaar verkocht. Toen toonde Parker Brothers interesse om het spel in de Verenigde Staten uit te geven. Zij verkochten binnen een jaar meer dan een miljoen exemplaren. De populariteit van het spel bleef niet onopgemerkt en de Engelse firma Waddington kocht in 1936 de rechten o

Waar ligt het geografisch middelpunt van Nederland?

Mijn zoon vroeg me waar precies het middelpunt van Nederland, want daar wil hij dan graag een keer met me naartoe. Nederland heeft aardig wat geografische middelpunten. Het is maar net hoe je definieert wat het middelpunt van een land is. Ik zet in dit verhaal een paar van die middelpunten op een rijtje - voor mijn zoon, maar natuurlijk ook voor jullie. (Voor dit verhaal kijk ik alleen naar het Europese deel van Nederland, zonder de Caribische eilanden; met die eilanden erbij ligt alles weer anders.) Uiterste punten Voordat ik een aantal middelpunten langsloop, noem ik hier eerst de geografische extremen van Nederland. Rottumerplaat - Het noordelijkst gelegen punt van Nederland ligt op Rottumerplaat. Locatie: 53.556485, 6.492520 Bad Nieuweschans - Het oostelijkste punt van Nederland ligt bij Bad Nieuweschans (Groningen). Om precies te zijn bij grenspaal 196, bij de grensovergang naar Duitsland. Locatie: 53.180299, 7.227509 Klein-Kuttingen - Het zuidelijkste punt van Nederland ligt