Doorgaan naar hoofdcontent

De 'bedenkelijke weg' van Bordewijk - zijn straatnamen voor Den Haag

De schrijver Ferdinand Bordewijk is bekend van werken zoals Blokken, Bint en Karakter. Veel mensen kennen hem ook van de opvallende achternamen die hij voor zijn karakters bedacht zoals Dreverhaven, Katadreuffe, Ypsilinti en Van der Karbargenbok. Prachtige namen die nooit in het echt bestaan hebben en allemaal door Bordewijk verzonnen zijn. Bordewijk hield wel van die bijzondere namen. Wist je dat Bordewijk zo ook een heleboel echte straatnamen bedacht heeft voor de gemeente Den Haag?

Bordewijk wist van zichzelf dat hij overgevoelig was voor bepaalde namen en ook over straatnamen had hij een sterke mening. De bestaande straatnamen waren volgens hem ambtelijk, fantasieloos en saai. Wie wil er nou in de Sinaasappelstraat of de Tomatenstraat wonen? Dat kon beter. Hij vond dat straatnamen niet te lang moesten zijn, mooi moesten klinken en liefst ook een beetje tot de verbeelding moesten spreken. Het achtervoegsel -straat vond hij lelijk en overbodig. Het kon toch niet moeilijk zijn om een beetje fantasie te gebruiken en mooie en beeldende, maar toch eenvoudige straatnamen te bedenken? In de jaren vijftig voegde hij de daad bij het woord en begon hij de gemeente Den Haag - waar hij zelf woonde - te bestoken met brieven en stukken in de krant. De timing was goed, want Den Haag groeide flink en er zouden dus aardig wat nieuwe straatnamen bijkomen. Eind 1955 stuurde hij de gemeente een compleet pakket met 24 lijsten met in totaal 439 straatnamen! Genoeg voor Den Haag om jaren mee vooruit te kunnen.

Omdat hij er zo hard aan had gewerkt, geef ik je een uitgebreid inkijkje in de lange lijst van Bordewijk. Hij stelde de volgende straatnamen voor:

  • Bouwkundige namen op -hof, zoals Arkadehof, Galerijhof en Vensterhof 
  • Nederlandse wateren op -bron, zoals Amstelbron, Maasbron en Vlietbron 
  • Schepen op -weg, zoals Fregatweg, Kotterweg, Tjalkweg en een Kofplein
  • Houtsoorten op -hout, zoals Beukenhout, Eikenhout en Rozenhout
  • Gereedschappen op -pad, zoals Beitelpad, Houweelpad en Zaagpad
  • Kernfysica op -weg, zoals Atoomweg, Neutronweg en Electronweg
  • Vrouwennamen op -land, zoals Annaland, Ireneland en Suzannaland
  • Siermaterialen op -erf, zoals Ambererf, Opaalerf en Robijnerf
  • Vogels op -dreef, zoals Albatrosdreef, Dododreef en Nachtzwaluwdreef
  • Sterren en sterrenbeelden op -weg, zoals Eenhoornweg, Kompasweg en Poolsterweg
  • Dampkring zonder uitgang, zoals Aurora, Avondrood en Bries
  • Volkeren op -burg, zoals Belgenburg, Finnenburg en Ierenburg
  • Kleuren op -treek, zoals Blauwe Treek, Rode Treek en Vermiljoentreek
  • Bergen op -weg, zoals Alpenweg, Oeralweg en Vogezenweg
  • Italiaanse namen op -wal, zoals Arnowal, Ebrowal en Palermowal
  • Namen uit West-Nieuw Guinea op -baan, zoals Arfakbaan, Biakbaan en Meraukebaan
  • Namen uit Suriname en de Nederlandse Antillen zonder uitgang zoals Albina, Bonaire en Saba
  • Woorden op -rust, zoals Duinrust, Vrederust en Zondagsrust
  • Woorden op -tuinen, zoals Bloementuinen, Houttuinen en Timmertuinen
  • Woorden op -oord, zoals Boomoord, Rustoord en Zandoord
  • Woorden op -geer, zoals Cirkelgeer, Delftse Geer en Zuidgeer
  • Oude namen die elders verdwenen waren zoals Buitenom, Plantage en Uileboom
  • Overige namen zoals Binnenduin, Duivenslag, Hoge Bomen, Lentepunt, Nieuwsticht, Thuiskomst, Schaduw, Stemming en Stil Water

Bordewijk sprak altijd geringschattend over straatnamen zoals de Sinaasappelstraat, want dat soort namen vond hij maar simpel en het achtervoegsel -straat was zelfs overbodig. Het is daarom wel verrassend dat hij zelf namen zoals de Pinguindreef en de Atoomweg voorstelt, want die lijken toch net zo gewoontjes. Hij vond ook dat straatnamen niet te moeilijk moesten zijn, maar hij introduceerde wel wat onbekende nieuwe begrippen. Ook daar had hij een verhaal bij: "voor straatnamen met een niet aanstonds duidelijk begrip kan toch op den duur een opvoedkundige waarde uitgaan". Daar ben ik het helemaal mee eens. Bordewijk veroorloofde het zich ook om wat grapjes te maken en verwijzingen naar zijn eigen werk in de lijst op te nemen. In de wijk met namen die op -rust eindigen, stelde hij bijvoorbeeld tussen Duinrust en Vrederust ook de straatnaam Zondagsrust voor. En hij opperde ook om een straat Noorderlicht te noemen, wat ook de titel is van zijn roman uit 1948. Het is eigenlijk wel verrassend (en jammer) dat er geen Dreverhaven of Bordewijk op zijn lijst stond.

Een bedenkelijke weg
Het voorstel van Bordewijk leverde aardig wat discussie op in de Haagse gemeenteraad. Er waren raadsleden die niks van deze "fantasienamen" moesten hebben. Met alle respect voor Bordewijk, maar "de straatnaamgeving moet geschieden met behulp van reële namen" en anders ging men "een bedenkelijke weg op". Als je 'met de kennis van nu' naar zijn voorstellen kijkt, lijkt het wel mee te vallen hoe vernieuwend Bordewijk is. Je ziet dat hij varieert met de achtervoegsels en de wijken voor de herkenbaarheid opbouwt rond één soort achtervoegsel, maar dat gebeurt tegenwoordig wel vaker. En straten noemen naar wateren, schepen, gereedschappen, sterren of vogels, dat kennen we ook. Het levert een heleboel straatnamen op die je tegenwoordig zo in een nieuwbouwwijk zou kunnen tegenkomen, maar in die tijd waren ze echt behoorlijk vernieuwend.

Ondanks alle discussies besloot de gemeenteraad toch om een aantal namen van de lange lijst van Bordewijk te gebruiken. Waarschijnlijk speelde het hierbij mee dat men het niet aandurfde om het uitgebreide voorstel van de gerespecteerde inwoner van de stad helemaal te negeren. Men koos wel voor de wat meer veilige thema's en bracht er nog wat wijzigingen in aan. Zo koos men voor de siermaterialen, maar men voegde daar zelf amethist, diamant en ivoor aan toe, en het achtervoegsel werd gewijzigd van -erf naar -horst. In de lijst met volkeren voegde men de Hongaren toe, voor de Hongarenburg. En bij de vrouwennamen bedacht men naast Grada, Olga, Paula, Hendrina, Ursula en Roberta zelf nog Isabella, Elvira, Digna, Catharina en Margaretha erbij; allemaal netjes op een -a zoals Bordewijk dat graag zag.

De namen werden in 1957 gebruikt voor straten in de nieuwe Haagse wijk Mariahoeve, op de plek waar voorheen een boerderij stond die 'Mariahoeve' heette. In de wijk kwam een buurt met straatnamen zoals Hendrinaland, Ursulaland en Robertaland. Het verhaal gaat dat deze straten zijn genoemd naar de koeien van de boer die de Mariahoeve bestierde. En anders zouden de namen toch wel zijn genoemd naar zijn dochters of zussen. Maar je weet nu dat er niets waar is van die verhalen. In werkelijkheid zijn deze straatnamen voor een groot deel bedacht door de beroemde Bordewijk.

En Bordewijk zelf?
Er zijn in Nederland veertien plaatsen waar straten naar Bordewijk zelf zijn genoemd. Acht hiervan eindigen op -straat, hoewel Bordewijk daar zelf dus niks van moest hebben. Gelukkig hebben ze daar in Den Haag zelf wel rekening mee gehouden: aan de rand van de wijk Mariahoeve ligt de Bordewijklaan.


Voor dit verhaal heb ik dankbaar gebruik gemaakt van het boekje "Schaduw, Stemming en Stil water - Bordewijk en de Haagse straatnamen" van Elly Beukenhorst-Kamp (uit 1989).


Reacties

Dus al die creatieve namen op -erf, -dreef of helemaal zonder uitgang danken we aan Bordewijk? En ik maar denken dat da ergens in de jaren zestig door een progressieve PvdA-stemmende ambtenaar was uitgedacht...
casper zei…
De noordgrens is de Carel Reinieskade, daarboven de Kampen, de Horsten, de Landen, de Burgen etc. ; de zuidgrens is de Dedemsvaartweg. Daaronder de Rades, de Gaardes, De Zichten, de Dreven etc. Allemaal na oorlogse nieuwbouwwijken die vanaf pak hem beet 1955 zijn opgeleverd
AndrĂ© zei…
Er is geen Belgenburg in Den Haag, wel een Walenburg en een Vlamenburg. Ik heb nog aan het Hongarenburg gewoond.
Dinx zei…
@Wouter:
Nee, dat zou ik niet willen concluderen. Hij was daarmee misschien een voorloper, maar zeker niet de enige. Sterker nog: de gemeente liet in reactie op zijn voorstel weten dat ze die achtervoegsels wel leuk vonden en dat ze daar zelf ook al een tijdje over na aan het denken waren.
Dinx zei…
@André:
Belgenburg stond wel op de longlist van Bordewijk, net als Vlamenburg en Walenburg. Waarschijnlijk vond de commissie het wat overdreven om naast Vlamen en Walen ook nog Belgen te vernoemen terwijl er nog zo veel andere volkeren zijn. De Hongaren bijvoorbeeld.
Wimpie zei…
Leuk verhaal, erg leuk zelfs, maar ik mis een beetje de context. Was Bordewijk zijn tijd nu vooruit, of werd dit allang gedaan? Wij vinden 'Atoomweg' gewoontjes en saai, maar was Bordewijk niet gewoon de eerste die met dit soort ideeën over straatnaamgeving kwam?
Dinx zei…
@Wimpie:
Zie mijn reactie op de opmerking van Wouter hierboven. Bordewijk was misschien een voorloper, maar zeker niet de enige. 'Atoomweg' is gewoontjes en saai, maar dat zijn 'Tomatenstraat' en 'Sinaasappelstraat' (beide straatnamen in Den Haag) ook, en die dateren uit de jaren 20. En tegelijk met Bordewijk ontstonden ook op andere plekken ideeën voor straatnamen zonder échte straatnaamachtervoegsels. In Rotterdam kwam halverwege de jaren 50 bijvoorbeeld een wijk met straatnamen zoals Drakenstein, Kraayenstein en Hulkestein.
Ik zal eens kijken of ik binnenkort een artikel over deze ontwikkeling kan schrijven.

Populaire posts van deze blog

Wat is de echte Monopoly-stad van Nederland? En waar ligt Ons Dorp?

Een tijd geleden heb ik al eens uitgelegd wie de straatnamen heeft gekozen voor het Nederlandse Monopoly-spel. De Nederlandse editie van het spel was de eerste waarin straatnamen uit verschillende steden werden gebruikt. Dus vroeg ik me af: is er misschien toch Ă©Ă©n stad te vinden die al die straatnamen heeft? Dan zouden ze daar mooi hun geheel eigen editie van het spel kunnen maken. Tijdens die zoektocht diende nog een tweede vraag zich aan: waar ligt Ons Dorp? Laten we eerst eens even kijken hoe bijzonder die straatnamen uit het Monopoly-spel eigenlijk zijn. In de top-10 met straatnamen die in het Nederland het meest voorkomen, staat Ă©Ă©n straat uit Monopoly: de Dorpsstraat . Die komt in Nederland 315 keer voor, van Aalsmeer tot Zwolle. De Brink komt 67 keer voor, van Almelo tot Zuidwolde. Op 43 plaatsen ligt een Steenstraat , van Alphen aan den Rijn tot in Zwolle. Dan komen we bij een bijzonder geval: de Houtstraat komt 32 keer voor in Nederland (van Almere tot Wolvega), maar vreemd

Wat is in Nederland de langste straat met Ă©Ă©n naam?

De Oudebildtdijk in de Friese gemeente Het Bildt wordt vaak de langste straat van Nederland genoemd. De straat loopt van Westhoek naar Oudebildtzijl en is volgens Google Maps in totaal 12,1 kilometer lang. Dat is best een eind inderdaad. Maar is het daarmee inderdaad de langste straat van Nederland? En meer specifiek: de langste straat die van begin tot eind dezelfde straatnaam heeft? Ik zal het maar meteen verklappen: dat is dus niet. Als je gaat zoeken naar 'langste straat van Nederland' kom je allerlei straatnamen tegen. Ik zag dat ergens iemand de Voorstraat in Dordrecht noemde, maar die is 'slechts' 1.200 meter en daarmee met afstand niet de langste. De Laan van Meerdervoort in Den Haag wordt ook vaak genoemd, maar die is met een lengte van 5.800 meter ook zeker niet de langste straat van Nederland. Hier en daar lijkt men dat door te hebben, want daar noemt men het specifiek de langste lĂ¡Ă¡n van Nederland. Ik vind gemakkelijke een paar straten die een stuk la

Waar ligt het geografisch middelpunt van Nederland?

Mijn zoon vroeg me waar precies het middelpunt van Nederland, want daar wil hij dan graag een keer met me naartoe. Nederland heeft aardig wat geografische middelpunten. Het is maar net hoe je definieert wat het middelpunt van een land is. Ik zet in dit verhaal een paar van die middelpunten op een rijtje - voor mijn zoon, maar natuurlijk ook voor jullie. (Voor dit verhaal kijk ik alleen naar het Europese deel van Nederland, zonder de Caribische eilanden; met die eilanden erbij ligt alles weer anders.) Uiterste punten Voordat ik een aantal middelpunten langsloop, noem ik hier eerst de geografische extremen van Nederland. Rottumerplaat - Het noordelijkst gelegen punt van Nederland ligt op Rottumerplaat. Locatie: 53.556485, 6.492520 Bad Nieuweschans - Het oostelijkste punt van Nederland ligt bij Bad Nieuweschans (Groningen). Om precies te zijn bij grenspaal 196, bij de grensovergang naar Duitsland. Locatie: 53.180299, 7.227509 Klein-Kuttingen - Het zuidelijkste punt van Nederland ligt

Wat zijn de meest populaire straatnamen van Nederland?

Pas vroeg iemand me naar welke personen in Nederland de meeste straatnamen zijn vernoemd. Mijn vermoeden werd bevestigd: dat zijn geen schilders of zeehelden, maar gewoon leden van het koningshuis. Dat bracht me tot de vraag: welke straatnamen komen eigenlijk het vaakst voor in Nederland? En hoe zit dat in andere landen? Dit is de top-10 met straatnamen die in het Nederland het meest voorkomen: 1. Kerkstraat 2. Schoolstraat 3. Molenstraat 4. Dorpsstraat 5. Molenweg 6. Julianastraat 7. Parallelweg 8. Nieuwstraat 9. Wilhelminastraat 10. Sportlaan Deze tien worden op de voet gevolgd door Industrieweg, Beatrixstraat, Kastanjelaan, Stationsweg, Eikenlaan, Markt, Prins Bernhardstraat, Emmastraat en Beukenlaan . Wat zien we aan dit lijstje? Het zijn allemaal bijzonder traditionele straatnamen met een verwijzing naar een bekend gebouw (kerk, school, molen, station), een bestemming of functie (dorp, parallelweg, sport, industrie, markt), het koningshuis (Juliana, Wilhelmina, B