Doorgaan naar hoofdcontent

Vol gas door de Gymergas, de Goudgraversgas, de Giergasse en de Gassergasse

Straatnaamachtervoegsels zoals -straat, -weg en -steeg kennen we allemaal, maar het achtervoegsel -gas is veel minder bekend. Dat is niet vreemd: ondanks dat het een eeuwenoude aanduiding is, komt het in Nederland maar in de straatnamen van Ă©Ă©n stad voor. Typisch toch?

Het woord 'gas' (of 'gasse') kwam in de vijftiende eeuw al voor in het Nederlands met de betekenis 'onverharde weg'. Het Woordenboek der Nederlandse Taal noemt bij het woord enkele voorbeeldzinnen van P.C. Hooft, waaronder: "Mits dat de Koning deze gas insloegh, werdt hy den heer van Montigny gewaar". Het woord is verwant met het Duitse 'Gasse' (en het Oudhoogduits 'Gazza'), het Oudnoorse 'gata' en het Gotische 'gatvo'. Waarschijnlijk is het ook verwant met het woord 'gat' ('opening'), en daarmee ook met het achtervoegsel van zeestraten zoals het Kattegat tussen Denemarken en Zweden.

Maar goed, 'gas' was dus gewoon een aanduiding voor een weg, net als 'weg', 'pad' en 'steeg'. En daarmee was het woord ook beschikbaar om als achtervoegsel gebruikt te gaan worden. Een klein steegje naar de kerk kon je gewoon Kerkengas noemen. In het Duitse taalgebied is dat volop gebeurd. In Berlijn liggen bijvoorbeeld straten met namen zoals Schmale Gasse, Breite Gasse en BrĂ¼der-Grimm-Gasse. Een van de oudste - en tevens de kortste - straat van Berlijn is de Eiergasse; die straatnaam kwam in de Middeleeuwen al voor. Ook in Bonn liggen allerlei gassen, zoals de Giergasse die in 1359 al zo genoemd werd. In Wenen hebben ze ook tientallen gassen; ik kwam daar bijvoorbeeld de Gassergasse tegen (dat klinkt dubbelop, maar die straat is genoemd naar de kunstenaar Hanns Gasser).

In Duitsland en Oostenrijk liggen dus honderden gassen en daar kijkt niemand ervan op, maar in Nederland komen we in totaal niet verder dan 20. En die liggen ook nog eens bijna allemaal in Nijmegen. Omdat het er zo weinig zijn en er heel mooie namen tusen zitten, noem ik ze hier gewoon allemaal even: Arsenaalgas, Bezembindersgas, Duivengas, Gulden Wagengas, Hanengas, Kabelgas, Karrengas, Kerkegasje, Keumegas, Kronenburgergas, Lompenkramersgas, Mussengas, Ottengas, Papengas, Pepergas, Vijfringengas, Vinkegas en Vlaamsegas. Het zijn stuk voor stuk nauwe straatjes die in andere binnensteden waarschijnlijk het achtervoegsel -steeg zouden hebben gekregen. Ooit waren er in Nijmegen nog veel meer van dit soort gassen, maar die zijn in de loop der tijd allemaal verdwenen. Er ligt in Nijmegen overigens maar Ă©Ă©n -steeg: de Smallesteeg. Dat was echter geen smal straatje in de binnenstad, maar een weg op het platteland.

Hoe komt het dan dat die gassen juist in Nijmegen redelijk vaak voorkomen? Die vraag heb ik voorgelegd aan Rob Essers (van de Stratenlijst gemeente Nijmegen). Hij vertelde me dat het ongetwijfeld samenhangt met het feit dat Nijmegen een oude Duitse Keizerstad is. Keizer Hendrik VI is in 1165 ook in Nijmegen geboren. De dubbele adelaar en de keizerskroon in het stadswapen herinneren eraan dat Nijmegen een vrije rijksstad van het Heilige Roomse Rijk is geweest. En de gassen dus ook.

Reacties

musiqolog zei…
In Utrecht heb je wel de Massegast, in de buurt van de al even vreemd (maar wel Hollands) genaamde Hekelsteeg. Gats is trouwens in het Limburgs het gewone woord voor wat we in Holland 'steeg' noemen, al komt het in Limburg voor zover mij bekend niet als straatnaamdeel voor. Onder s(j)teeg verstaat men daar een pad/smal wegje op het platteland.Deze laatste betekenis komt in grote delen van het oosten voor, o.m. in de plaatsnaam De Steeg.
Dinx zei…
@musiqolog:
Ja, dat 'gats' zal ongetwijfeld verwant zijn! Dat achtervoegsel komt in Limburg ongeveer 20 keer voor, en dan vooral in het zuiden.

En de 'steeg' kwam oorspronkelijk inderdaad op het platteland voor. Zie het artikel Etymologie van de straat.
Anoniem zei…
En in Groningen heb je het Jat...
(nu ja: Kijk in't Jat).

Pernille.
Anoniem zei…
Leuke aanvulling.
Zie ook http://nl.wikipedia.org/wiki/Gang_(steeg)

Leeuwarden kent een Krommejat
en Grijpskerk een Tarjat

Bert
Arjan Vink zei…
In Haarlem heb je als variant het Zakje, een doodlopende steeg - ongetwijfeld naar het franse cul-de-sac vernoemd.

Populaire posts van deze blog

Wat is de echte Monopoly-stad van Nederland? En waar ligt Ons Dorp?

Een tijd geleden heb ik al eens uitgelegd wie de straatnamen heeft gekozen voor het Nederlandse Monopoly-spel. De Nederlandse editie van het spel was de eerste waarin straatnamen uit verschillende steden werden gebruikt. Dus vroeg ik me af: is er misschien toch Ă©Ă©n stad te vinden die al die straatnamen heeft? Dan zouden ze daar mooi hun geheel eigen editie van het spel kunnen maken. Tijdens die zoektocht diende nog een tweede vraag zich aan: waar ligt Ons Dorp? Laten we eerst eens even kijken hoe bijzonder die straatnamen uit het Monopoly-spel eigenlijk zijn. In de top-10 met straatnamen die in het Nederland het meest voorkomen, staat Ă©Ă©n straat uit Monopoly: de Dorpsstraat . Die komt in Nederland 315 keer voor, van Aalsmeer tot Zwolle. De Brink komt 67 keer voor, van Almelo tot Zuidwolde. Op 43 plaatsen ligt een Steenstraat , van Alphen aan den Rijn tot in Zwolle. Dan komen we bij een bijzonder geval: de Houtstraat komt 32 keer voor in Nederland (van Almere tot Wolvega), maar vreemd

Wat is in Nederland de langste straat met Ă©Ă©n naam?

De Oudebildtdijk in de Friese gemeente Het Bildt wordt vaak de langste straat van Nederland genoemd. De straat loopt van Westhoek naar Oudebildtzijl en is volgens Google Maps in totaal 12,1 kilometer lang. Dat is best een eind inderdaad. Maar is het daarmee inderdaad de langste straat van Nederland? En meer specifiek: de langste straat die van begin tot eind dezelfde straatnaam heeft? Ik zal het maar meteen verklappen: dat is dus niet. Als je gaat zoeken naar 'langste straat van Nederland' kom je allerlei straatnamen tegen. Ik zag dat ergens iemand de Voorstraat in Dordrecht noemde, maar die is 'slechts' 1.200 meter en daarmee met afstand niet de langste. De Laan van Meerdervoort in Den Haag wordt ook vaak genoemd, maar die is met een lengte van 5.800 meter ook zeker niet de langste straat van Nederland. Hier en daar lijkt men dat door te hebben, want daar noemt men het specifiek de langste lĂ¡Ă¡n van Nederland. Ik vind gemakkelijke een paar straten die een stuk la

Waar ligt het geografisch middelpunt van Nederland?

Mijn zoon vroeg me waar precies het middelpunt van Nederland, want daar wil hij dan graag een keer met me naartoe. Nederland heeft aardig wat geografische middelpunten. Het is maar net hoe je definieert wat het middelpunt van een land is. Ik zet in dit verhaal een paar van die middelpunten op een rijtje - voor mijn zoon, maar natuurlijk ook voor jullie. (Voor dit verhaal kijk ik alleen naar het Europese deel van Nederland, zonder de Caribische eilanden; met die eilanden erbij ligt alles weer anders.) Uiterste punten Voordat ik een aantal middelpunten langsloop, noem ik hier eerst de geografische extremen van Nederland. Rottumerplaat - Het noordelijkst gelegen punt van Nederland ligt op Rottumerplaat. Locatie: 53.556485, 6.492520 Bad Nieuweschans - Het oostelijkste punt van Nederland ligt bij Bad Nieuweschans (Groningen). Om precies te zijn bij grenspaal 196, bij de grensovergang naar Duitsland. Locatie: 53.180299, 7.227509 Klein-Kuttingen - Het zuidelijkste punt van Nederland ligt

Wat zijn de meest populaire straatnamen van Nederland?

Pas vroeg iemand me naar welke personen in Nederland de meeste straatnamen zijn vernoemd. Mijn vermoeden werd bevestigd: dat zijn geen schilders of zeehelden, maar gewoon leden van het koningshuis. Dat bracht me tot de vraag: welke straatnamen komen eigenlijk het vaakst voor in Nederland? En hoe zit dat in andere landen? Dit is de top-10 met straatnamen die in het Nederland het meest voorkomen: 1. Kerkstraat 2. Schoolstraat 3. Molenstraat 4. Dorpsstraat 5. Molenweg 6. Julianastraat 7. Parallelweg 8. Nieuwstraat 9. Wilhelminastraat 10. Sportlaan Deze tien worden op de voet gevolgd door Industrieweg, Beatrixstraat, Kastanjelaan, Stationsweg, Eikenlaan, Markt, Prins Bernhardstraat, Emmastraat en Beukenlaan . Wat zien we aan dit lijstje? Het zijn allemaal bijzonder traditionele straatnamen met een verwijzing naar een bekend gebouw (kerk, school, molen, station), een bestemming of functie (dorp, parallelweg, sport, industrie, markt), het koningshuis (Juliana, Wilhelmina, B