Doorgaan naar hoofdcontent

Etymologie van de straat

Bij straatnamen gaat het vaak om het eerste deel. Straten zijn genoemd naar beroemde personen, historische bestemmingen of moderne thema's. Over het tweede deel van de straatnamen - de achtervoegsels - is echter ook veel interessants te vertellen. Ik zet de belangrijkste achtervoegsel eens op een rij.

Baan - weg of pad. Een baan is van oorsprong een vrijgemaakte plek of doorgang, een route die open is gemaakt zodat je erdoor kunt rijden of lopen. Vergelijk dit met de uitdrukking 'een weg banen', waarin 'banen' zoiets als 'slaan' betekent. Leuk om te weten: van de oorspronkelijke wortel *ban- zijn in een heleboel talen woorden afgeleid die allemaal met moord en doodslag te maken hebben.
(Een baan wordt vaak als sportterm gebruikt. Je hebt bijvoorbeeld wielerbanen, atletiekbanen en ijsbanen. Van schaatsenrijders die vroeger geen lange vermoeiende tocht op natuurijs durfden te maken maar liever op de ijsbaan bleven, werd gezegd dat ze een baantje gingen rijden. Daaruit ontstond de zeemansterm 'baantje' voor een lichte betrekking bij het zeewezen die vrijstelling gaf van de vermoeiende en drukke werkzaamheden aan boord van een schip. En daar hebben we dan uiteindelijk de andere moderne betekenis van 'baan' (werk, betrekking) aan te danken.)

Boulevard - voorname, brede straat. Is ontleend aan het Franse 'boulevard', dat op zijn beurt weer is ontleend aan het Middelnederlandse 'bolwerk'. Dat was oorspronkelijk een - met hout versterkt - verdedigingswerk. De Fransen namen dat woord over en verruimden de betekenis tot 'wandelplaats op de oude wallen van een vesting'. In de tweede helft van de 18e eeuw werden in Parijs voor het eerst voorname brede straten aangelegd die naar het centrum van de stad leidden, en die 'boulevard' werden genoemd. Daar ontlenen we in het Nederlands dan weer de huidige betekenis aan.

Dreef - brede landweg. Oorspronkelijk was dit de benaming voor wegen waarover men vee drijft (of letterlijk dreef). Het is verwant met het Engelse 'drive', dat als werkwoord oorspronkelijk ook 'drijven' betekende.
(Als je op dreef bent, ben je letterlijk (vee) aan het drijven. Dan ben je dus gewoon lekker bezig.)

Gracht - straat langs een gegraven waterloop. Een gracht is een gegraven kanaal. Net als 'graf' is het afgeleid van het werkwoord 'graven'. Als variant komt ook 'grift' voor. Van oorsprong was het dus de benaming van de waterloop, later ook van de weg ernaast.
(De bekendste gracht van Delft is de Oude Delft. Zoals 'gracht' afgeleid is van 'graven', is 'Delft' afgeleid van 'delven' dat dezelfde betekenis heeft.)

Hof - omsloten ruimte. Het woord 'hof' komt al meer dan duizend jaar in onze taal voor in de betekenis 'omsloten ruimte, tuin, verblijfplaats'. Het is dus altijd een ruimte die afgeschermd of omheind is. We kennen het woord tegenwoordig ook in enkele vaste samenstellingen zoals kerkhof en doolhof.
(Uit de oorspronkelijke betekenis heeft het woord zich ook ontwikkeld tot 'huis van adel, koningshuis' en 'rechtbank'.)

Kade - straat op een oeverwal. Het woord is ontleend aan een Keltisch woord voor 'afscheiding, omheining' en het is in die betekenis verwant met ons woord 'haag'. Uit de oorspronkelijke betekenis is in de loop der tijd de betekenis ontstaan van 'smalle aarden oeverwal aan een rivier' en 'los- en laadkade in een haven'. De gelijkenis met het Franse woord 'quai' is geen toeval.
(De d in 'kade' is ontstaan uit hypercorrectie. Een woord als 'goede' werd in de loop der tijd verslonst tot 'goeie', en mensen die juist netjes wilden spreken gingen nadrukkelijk 'goede' zeggen. Zo werd 'vloeien' ten onrechte gecorrigeerd tot 'vloeden', en 'kaai' tot 'kade'.)

Laan - weg met bomen. Men is niet zeker over de herkomst van dit woord, maar het zou verwant kunnen zijn met het Griekse 'elaĂºnein' dat '(voort)drijven' betekent. In dat geval is een laan dus eigenlijk een soort dreef (of andersom). Het is in ieder geval verwant met het Engelse 'lane'. In het Middelnederlands was de betekenis algemeen 'zijweg, weg die een bepaalde eindbestemming met een hoofdweg verbindt' (zoals een 'oprijlaan'). Daaruit ontstond ook de betekenis 'perceelscheiding', waarbij die scheiding niet altijd uit een weg bestond maar wel een bomenrij had. De huidige betekenis 'weg met bomen' is nog helemaal niet zo oud.

Pad - smalle weg. De etymologie is niet helemaal zeker, maar er is voldoende reden om aan te nemen dat het woord een héél oude oorsprong heeft. Verwante woorden zijn bekend uit het Engels, Duits, Grieks, Sanskrit, Perzisch en andere talen.

Plaats - plein, plek. Het woord is ontleend aan het Oudfranse 'place' dat 'plaats, plek, ruimte' betekende. Hieruit ontwikkelde zich de huidige betekenis van 'plein'. Het Franse woord vindt zijn oorsprong in het Latijn 'platea' ('brede straat, binnenplaats'), dat op zijn beurt ontleend is aan het Griekse 'plateia' ('plat, breed, ruim'). Een plaats is dus letterlijk een platte ruimte.

Plein - open ruimte in de bebouwde kom. We hebben dit woord in het Nederlands ontleend aan het Oudfranse 'plain' ('vlakte'), dat zich heeft ontwikkeld uit het Latijnse 'planum'('vlakte, oppervlakte'). In het Nederlands heeft zich hieruit de betekenis 'open ruimte in de stad' ontwikkeld. In het Middelnederlands werd hiervoor meestal nog het woord 'plaetse' gebruikt.

Singel - rondweg, stadsgracht. Het woord singel betekende ooit zoiets als 'grenslijn'. Het is ontleend aan het Oudfranse 'sengle' (of 'cengle') dat staat voor een 'omheining van een stad'. Dat is op zijn beurt dan weer ontwikkeld uit het Latijnse werkwoord 'cingere' dat 'omgorden' betekent. Oude Nederlandse steden hadden bijna altijd een gracht als een gordel om de stadsmuur lopen. Vandaar dat het woord in het Nederlands 'stadsgracht' kon gaan betekenen.

Steeg - smalle (zij)straat. Het woord 'steeg' is etymologisch verwant met 'stijgen'. Een pad dat van de rivieroever omhoog liep naar de dijk werd een 'steeg' genoemd. Van oorsprong kwam de naam vooral op het platteland voor, maar de in de loop der tijd werd het steeds meer een typische benaming voor een smalle zijstraat in een stad of dorp.

Straat - verharde weg. De naam komt van het Latijnse 'via strata' dat 'geplaveide weg' betekent. 'Strata' is daarin een vervoeging van het werkwoord 'sternere' dat 'plaveien, uitspreiden en effenen' betekent. Ooit gebruikte men nog de term 'straatweg', maar dat is kortweg 'straat' geworden. En een straat is dus letterlijk 'verhard'.
(In de betekenis 'zee-engte' heeft het woord 'straat' overigens een andere oorsprong. Het is een verbastering van het Engelse 'strait' dat 'nauw' betekent en duidt op de smalle doorgang.)

Weg - pad, straat. Voor de oorsprong van dit woord moeten we bijzonder ver terug. Het is een afleiding van de Indo-Europese wortel van het werkwoord 'wegen' in de oorspronkelijk betekenis 'vervoeren, rijden'; vergelijk het met ons werkwoord 'bewegen'. Daaruit is de ruimtelijke betekenis 'route waarover men reist' ontstaan.
(Bronnen wijzen erop dat er in het jaar 838 op de Veluwe al een 'Uuaganuuega' (Wagenweg) was.)


(Bron: o.a. etymologiebank.nl.)

Reacties

Hazkan zei…
"Leuk om te weten: van de oorspronkelijke wortel *ban- zijn een heleboel talen woorden afgeleid die allemaal met moord en doodslag te maken hebben."

Maar dan geen voorbeelden noemen. Nu ben ik nieuwsgierig gemaakt!
RenĂ© zei…
@Hazkan: Nieuwsgierig? Dan moet je hier maar even kijken: http://www.etymologiebank.nl/trefwoord/baan
ria zei…
Ik mis *hof als achtervoegsel.
RenĂ© zei…
@Ria: Ik heb getwijfeld of ik 'hof' zou toevoegen. Ik wist niet zo goed waar ik moest stoppen, want er zijn nog wel meer achtervoegsels denkbaar. Maar ik heb 'hof' net - op speciaal verzoek - nog even toegevoegd!
Kees zei…
En ik mis Dijk. In Eindhoven niet van de minsten: de Boschdijk, Stratumsedijk, Vestdijk. We hebben sinds kort ook een Torenallee, maar allez, dat was eenmalig.
Greet zei…
Er zijn nog heel wat plaatsen in Nederland die Rijksstraatweg heten. Bijvoorbeeld in Twello.
RenĂ© zei…
@Greet: een rijksstraatweg is niets meer dan een straatweg - een geplaveide weg dus - die eigendom is (of was) van het rijk.
Greet zei…
Ja, dat was bekend. Waar ik op doelde was het feit dat u zei dat men de term straatweg gebruikte. Ik wilde zeggen dat de term nog steeds gebruikt wordt. Weliswaar alleen nog in straatnamen en niet meer om een bepaald soort weg aan te duiden.
RenĂ© zei…
Aha. Ja, de term 'straatweg' is in de naamgeving inderdaad hier en daar blijven bestaan. Bijvoorbeeld in de Amsterdamsestraatweg in Utrecht.
Anoniem zei…
Mag ik het woord Gas aandragen?
In Nijmegen liep ik soms door Het Vlaams Gas.

Een smalle donker steeg, met volgens sommigen lugubere kroegjes.

Vriendelijke groet,
Dinx zei…
Dat mag zeker, robalberts. Ik heb een tijdje geleden ook wat geschreven over de gassen: Vol gas door de Gymergas, de Goudgraversgas, de Giergasse en de Gassergasse
Sproet zei…
Ik woon in de buurt van de Bodenvoor, zijn er meer voren in Nederland?
Dinx zei…
Ja Sproet, er zijn een stuk of twaalf '-voren' in Nederland. Daarvan liggen er vier in Marknesse: de Korte Voor, de Lange Voor, de Oostervoor en de Westervoor.
Unknown zei…
Wie weet waar plein 15 augustus vandaan komt of waarom die zo heet?
Dinx zei…
@Unknown:
Op 15 augustus wordt het einde van de Tweede Wereldoorlog herdacht. Op 15 augustus 1945 capituleerde Japan. Daarmee kwam er een einde aan de Tweede Wereldoorlog.
Unknown zei…
Ik mis in het rijtje 'kaai'. Bij ons in Middelburg heb je de Londense Kaai, Bierkaai, Houtkaai, Turfkaai, Rouaanse Kaai, Rotterdamse Kaai, Dwarskaai etc.
Dinx zei…
@Unknown:
Daarvoor kun je gewoon bij Kade kijken. Daar staat ook uitgelegd, dat kade is afgeleid van kaai.

Populaire posts van deze blog

Wat is de echte Monopoly-stad van Nederland? En waar ligt Ons Dorp?

Een tijd geleden heb ik al eens uitgelegd wie de straatnamen heeft gekozen voor het Nederlandse Monopoly-spel. De Nederlandse editie van het spel was de eerste waarin straatnamen uit verschillende steden werden gebruikt. Dus vroeg ik me af: is er misschien toch Ă©Ă©n stad te vinden die al die straatnamen heeft? Dan zouden ze daar mooi hun geheel eigen editie van het spel kunnen maken. Tijdens die zoektocht diende nog een tweede vraag zich aan: waar ligt Ons Dorp? Laten we eerst eens even kijken hoe bijzonder die straatnamen uit het Monopoly-spel eigenlijk zijn. In de top-10 met straatnamen die in het Nederland het meest voorkomen, staat Ă©Ă©n straat uit Monopoly: de Dorpsstraat . Die komt in Nederland 315 keer voor, van Aalsmeer tot Zwolle. De Brink komt 67 keer voor, van Almelo tot Zuidwolde. Op 43 plaatsen ligt een Steenstraat , van Alphen aan den Rijn tot in Zwolle. Dan komen we bij een bijzonder geval: de Houtstraat komt 32 keer voor in Nederland (van Almere tot Wolvega), maar vreemd...

Wat is in Nederland de langste straat met Ă©Ă©n naam?

De Oudebildtdijk in de Friese gemeente Het Bildt wordt vaak de langste straat van Nederland genoemd. De straat loopt van Westhoek naar Oudebildtzijl en is volgens Google Maps in totaal 12,1 kilometer lang. Dat is best een eind inderdaad. Maar is het daarmee inderdaad de langste straat van Nederland? En meer specifiek: de langste straat die van begin tot eind dezelfde straatnaam heeft? Ik zal het maar meteen verklappen: dat is dus niet. Als je gaat zoeken naar 'langste straat van Nederland' kom je allerlei straatnamen tegen. Ik zag dat ergens iemand de Voorstraat in Dordrecht noemde, maar die is 'slechts' 1.200 meter en daarmee met afstand niet de langste. De Laan van Meerdervoort in Den Haag wordt ook vaak genoemd, maar die is met een lengte van 5.800 meter ook zeker niet de langste straat van Nederland. Hier en daar lijkt men dat door te hebben, want daar noemt men het specifiek de langste lĂ¡Ă¡n van Nederland. Ik vind gemakkelijke een paar straten die een stuk la...

Waar ligt het geografisch middelpunt van Nederland?

Mijn zoon vroeg me waar precies het middelpunt van Nederland, want daar wil hij dan graag een keer met me naartoe. Nederland heeft aardig wat geografische middelpunten. Het is maar net hoe je definieert wat het middelpunt van een land is. Ik zet in dit verhaal een paar van die middelpunten op een rijtje - voor mijn zoon, maar natuurlijk ook voor jullie. (Voor dit verhaal kijk ik alleen naar het Europese deel van Nederland, zonder de Caribische eilanden; met die eilanden erbij ligt alles weer anders.) Uiterste punten Voordat ik een aantal middelpunten langsloop, noem ik hier eerst de geografische extremen van Nederland. Rottumerplaat - Het noordelijkst gelegen punt van Nederland ligt op Rottumerplaat. Locatie: 53.556485, 6.492520 Bad Nieuweschans - Het oostelijkste punt van Nederland ligt bij Bad Nieuweschans (Groningen). Om precies te zijn bij grenspaal 196, bij de grensovergang naar Duitsland. Locatie: 53.180299, 7.227509 Klein-Kuttingen - Het zuidelijkste punt van Nederland ligt ...

Wat zijn de meest populaire straatnamen van Nederland?

Pas vroeg iemand me naar welke personen in Nederland de meeste straatnamen zijn vernoemd. Mijn vermoeden werd bevestigd: dat zijn geen schilders of zeehelden, maar gewoon leden van het koningshuis. Dat bracht me tot de vraag: welke straatnamen komen eigenlijk het vaakst voor in Nederland? En hoe zit dat in andere landen? Dit is de top-10 met straatnamen die in het Nederland het meest voorkomen: 1. Kerkstraat 2. Schoolstraat 3. Molenstraat 4. Dorpsstraat 5. Molenweg 6. Julianastraat 7. Parallelweg 8. Nieuwstraat 9. Wilhelminastraat 10. Sportlaan Deze tien worden op de voet gevolgd door Industrieweg, Beatrixstraat, Kastanjelaan, Stationsweg, Eikenlaan, Markt, Prins Bernhardstraat, Emmastraat en Beukenlaan . Wat zien we aan dit lijstje? Het zijn allemaal bijzonder traditionele straatnamen met een verwijzing naar een bekend gebouw (kerk, school, molen, station), een bestemming of functie (dorp, parallelweg, sport, industrie, markt), het koningshuis (Juliana, Wilhelmina, B...