Doorgaan naar hoofdcontent

Etymologie van de straat

Bij straatnamen gaat het vaak om het eerste deel. Straten zijn genoemd naar beroemde personen, historische bestemmingen of moderne thema's. Over het tweede deel van de straatnamen - de achtervoegsels - is echter ook veel interessants te vertellen. Ik zet de belangrijkste achtervoegsel eens op een rij.

Baan - weg of pad. Een baan is van oorsprong een vrijgemaakte plek of doorgang, een route die open is gemaakt zodat je erdoor kunt rijden of lopen. Vergelijk dit met de uitdrukking 'een weg banen', waarin 'banen' zoiets als 'slaan' betekent. Leuk om te weten: van de oorspronkelijke wortel *ban- zijn in een heleboel talen woorden afgeleid die allemaal met moord en doodslag te maken hebben.
(Een baan wordt vaak als sportterm gebruikt. Je hebt bijvoorbeeld wielerbanen, atletiekbanen en ijsbanen. Van schaatsenrijders die vroeger geen lange vermoeiende tocht op natuurijs durfden te maken maar liever op de ijsbaan bleven, werd gezegd dat ze een baantje gingen rijden. Daaruit ontstond de zeemansterm 'baantje' voor een lichte betrekking bij het zeewezen die vrijstelling gaf van de vermoeiende en drukke werkzaamheden aan boord van een schip. En daar hebben we dan uiteindelijk de andere moderne betekenis van 'baan' (werk, betrekking) aan te danken.)

Boulevard - voorname, brede straat. Is ontleend aan het Franse 'boulevard', dat op zijn beurt weer is ontleend aan het Middelnederlandse 'bolwerk'. Dat was oorspronkelijk een - met hout versterkt - verdedigingswerk. De Fransen namen dat woord over en verruimden de betekenis tot 'wandelplaats op de oude wallen van een vesting'. In de tweede helft van de 18e eeuw werden in Parijs voor het eerst voorname brede straten aangelegd die naar het centrum van de stad leidden, en die 'boulevard' werden genoemd. Daar ontlenen we in het Nederlands dan weer de huidige betekenis aan.

Dreef - brede landweg. Oorspronkelijk was dit de benaming voor wegen waarover men vee drijft (of letterlijk dreef). Het is verwant met het Engelse 'drive', dat als werkwoord oorspronkelijk ook 'drijven' betekende.
(Als je op dreef bent, ben je letterlijk (vee) aan het drijven. Dan ben je dus gewoon lekker bezig.)

Gracht - straat langs een gegraven waterloop. Een gracht is een gegraven kanaal. Net als 'graf' is het afgeleid van het werkwoord 'graven'. Als variant komt ook 'grift' voor. Van oorsprong was het dus de benaming van de waterloop, later ook van de weg ernaast.
(De bekendste gracht van Delft is de Oude Delft. Zoals 'gracht' afgeleid is van 'graven', is 'Delft' afgeleid van 'delven' dat dezelfde betekenis heeft.)

Hof - omsloten ruimte. Het woord 'hof' komt al meer dan duizend jaar in onze taal voor in de betekenis 'omsloten ruimte, tuin, verblijfplaats'. Het is dus altijd een ruimte die afgeschermd of omheind is. We kennen het woord tegenwoordig ook in enkele vaste samenstellingen zoals kerkhof en doolhof.
(Uit de oorspronkelijke betekenis heeft het woord zich ook ontwikkeld tot 'huis van adel, koningshuis' en 'rechtbank'.)

Kade - straat op een oeverwal. Het woord is ontleend aan een Keltisch woord voor 'afscheiding, omheining' en het is in die betekenis verwant met ons woord 'haag'. Uit de oorspronkelijke betekenis is in de loop der tijd de betekenis ontstaan van 'smalle aarden oeverwal aan een rivier' en 'los- en laadkade in een haven'. De gelijkenis met het Franse woord 'quai' is geen toeval.
(De d in 'kade' is ontstaan uit hypercorrectie. Een woord als 'goede' werd in de loop der tijd verslonst tot 'goeie', en mensen die juist netjes wilden spreken gingen nadrukkelijk 'goede' zeggen. Zo werd 'vloeien' ten onrechte gecorrigeerd tot 'vloeden', en 'kaai' tot 'kade'.)

Laan - weg met bomen. Men is niet zeker over de herkomst van dit woord, maar het zou verwant kunnen zijn met het Griekse 'elaúnein' dat '(voort)drijven' betekent. In dat geval is een laan dus eigenlijk een soort dreef (of andersom). Het is in ieder geval verwant met het Engelse 'lane'. In het Middelnederlands was de betekenis algemeen 'zijweg, weg die een bepaalde eindbestemming met een hoofdweg verbindt' (zoals een 'oprijlaan'). Daaruit ontstond ook de betekenis 'perceelscheiding', waarbij die scheiding niet altijd uit een weg bestond maar wel een bomenrij had. De huidige betekenis 'weg met bomen' is nog helemaal niet zo oud.

Pad - smalle weg. De etymologie is niet helemaal zeker, maar er is voldoende reden om aan te nemen dat het woord een héél oude oorsprong heeft. Verwante woorden zijn bekend uit het Engels, Duits, Grieks, Sanskrit, Perzisch en andere talen.

Plaats - plein, plek. Het woord is ontleend aan het Oudfranse 'place' dat 'plaats, plek, ruimte' betekende. Hieruit ontwikkelde zich de huidige betekenis van 'plein'. Het Franse woord vindt zijn oorsprong in het Latijn 'platea' ('brede straat, binnenplaats'), dat op zijn beurt ontleend is aan het Griekse 'plateia' ('plat, breed, ruim'). Een plaats is dus letterlijk een platte ruimte.

Plein - open ruimte in de bebouwde kom. We hebben dit woord in het Nederlands ontleend aan het Oudfranse 'plain' ('vlakte'), dat zich heeft ontwikkeld uit het Latijnse 'planum'('vlakte, oppervlakte'). In het Nederlands heeft zich hieruit de betekenis 'open ruimte in de stad' ontwikkeld. In het Middelnederlands werd hiervoor meestal nog het woord 'plaetse' gebruikt.

Singel - rondweg, stadsgracht. Het woord singel betekende ooit zoiets als 'grenslijn'. Het is ontleend aan het Oudfranse 'sengle' (of 'cengle') dat staat voor een 'omheining van een stad'. Dat is op zijn beurt dan weer ontwikkeld uit het Latijnse werkwoord 'cingere' dat 'omgorden' betekent. Oude Nederlandse steden hadden bijna altijd een gracht als een gordel om de stadsmuur lopen. Vandaar dat het woord in het Nederlands 'stadsgracht' kon gaan betekenen.

Steeg - smalle (zij)straat. Het woord 'steeg' is etymologisch verwant met 'stijgen'. Een pad dat van de rivieroever omhoog liep naar de dijk werd een 'steeg' genoemd. Van oorsprong kwam de naam vooral op het platteland voor, maar de in de loop der tijd werd het steeds meer een typische benaming voor een smalle zijstraat in een stad of dorp.

Straat - verharde weg. De naam komt van het Latijnse 'via strata' dat 'geplaveide weg' betekent. 'Strata' is daarin een vervoeging van het werkwoord 'sternere' dat 'plaveien, uitspreiden en effenen' betekent. Ooit gebruikte men nog de term 'straatweg', maar dat is kortweg 'straat' geworden. En een straat is dus letterlijk 'verhard'.
(In de betekenis 'zee-engte' heeft het woord 'straat' overigens een andere oorsprong. Het is een verbastering van het Engelse 'strait' dat 'nauw' betekent en duidt op de smalle doorgang.)

Weg - pad, straat. Voor de oorsprong van dit woord moeten we bijzonder ver terug. Het is een afleiding van de Indo-Europese wortel van het werkwoord 'wegen' in de oorspronkelijk betekenis 'vervoeren, rijden'; vergelijk het met ons werkwoord 'bewegen'. Daaruit is de ruimtelijke betekenis 'route waarover men reist' ontstaan.
(Bronnen wijzen erop dat er in het jaar 838 op de Veluwe al een 'Uuaganuuega' (Wagenweg) was.)


(Bron: o.a. etymologiebank.nl.)

Reacties

Hazkan zei…
"Leuk om te weten: van de oorspronkelijke wortel *ban- zijn een heleboel talen woorden afgeleid die allemaal met moord en doodslag te maken hebben."

Maar dan geen voorbeelden noemen. Nu ben ik nieuwsgierig gemaakt!
René zei…
@Hazkan: Nieuwsgierig? Dan moet je hier maar even kijken: http://www.etymologiebank.nl/trefwoord/baan
ria zei…
Ik mis *hof als achtervoegsel.
René zei…
@Ria: Ik heb getwijfeld of ik 'hof' zou toevoegen. Ik wist niet zo goed waar ik moest stoppen, want er zijn nog wel meer achtervoegsels denkbaar. Maar ik heb 'hof' net - op speciaal verzoek - nog even toegevoegd!
Kees zei…
En ik mis Dijk. In Eindhoven niet van de minsten: de Boschdijk, Stratumsedijk, Vestdijk. We hebben sinds kort ook een Torenallee, maar allez, dat was eenmalig.
Greet zei…
Er zijn nog heel wat plaatsen in Nederland die Rijksstraatweg heten. Bijvoorbeeld in Twello.
René zei…
@Greet: een rijksstraatweg is niets meer dan een straatweg - een geplaveide weg dus - die eigendom is (of was) van het rijk.
Greet zei…
Ja, dat was bekend. Waar ik op doelde was het feit dat u zei dat men de term straatweg gebruikte. Ik wilde zeggen dat de term nog steeds gebruikt wordt. Weliswaar alleen nog in straatnamen en niet meer om een bepaald soort weg aan te duiden.
René zei…
Aha. Ja, de term 'straatweg' is in de naamgeving inderdaad hier en daar blijven bestaan. Bijvoorbeeld in de Amsterdamsestraatweg in Utrecht.
Anoniem zei…
Mag ik het woord Gas aandragen?
In Nijmegen liep ik soms door Het Vlaams Gas.

Een smalle donker steeg, met volgens sommigen lugubere kroegjes.

Vriendelijke groet,
Dinx zei…
Dat mag zeker, robalberts. Ik heb een tijdje geleden ook wat geschreven over de gassen: Vol gas door de Gymergas, de Goudgraversgas, de Giergasse en de Gassergasse
Sproet zei…
Ik woon in de buurt van de Bodenvoor, zijn er meer voren in Nederland?
Dinx zei…
Ja Sproet, er zijn een stuk of twaalf '-voren' in Nederland. Daarvan liggen er vier in Marknesse: de Korte Voor, de Lange Voor, de Oostervoor en de Westervoor.
Unknown zei…
Wie weet waar plein 15 augustus vandaan komt of waarom die zo heet?
Dinx zei…
@Unknown:
Op 15 augustus wordt het einde van de Tweede Wereldoorlog herdacht. Op 15 augustus 1945 capituleerde Japan. Daarmee kwam er een einde aan de Tweede Wereldoorlog.
Unknown zei…
Ik mis in het rijtje 'kaai'. Bij ons in Middelburg heb je de Londense Kaai, Bierkaai, Houtkaai, Turfkaai, Rouaanse Kaai, Rotterdamse Kaai, Dwarskaai etc.
Dinx zei…
@Unknown:
Daarvoor kun je gewoon bij Kade kijken. Daar staat ook uitgelegd, dat kade is afgeleid van kaai.

Populaire posts van deze blog

Wat is de echte Monopoly-stad van Nederland? En waar ligt Ons Dorp?

Een tijd geleden heb ik al eens uitgelegd wie de straatnamen heeft gekozen voor het Nederlandse Monopoly-spel. De Nederlandse editie van het spel was de eerste waarin straatnamen uit verschillende steden werden gebruikt. Dus vroeg ik me af: is er misschien toch één stad te vinden die al die straatnamen heeft? Dan zouden ze daar mooi hun geheel eigen editie van het spel kunnen maken. Tijdens die zoektocht diende nog een tweede vraag zich aan: waar ligt Ons Dorp? Laten we eerst eens even kijken hoe bijzonder die straatnamen uit het Monopoly-spel eigenlijk zijn. In de top-10 met straatnamen die in het Nederland het meest voorkomen, staat één straat uit Monopoly: de Dorpsstraat . Die komt in Nederland 315 keer voor, van Aalsmeer tot Zwolle. De Brink komt 67 keer voor, van Almelo tot Zuidwolde. Op 43 plaatsen ligt een Steenstraat , van Alphen aan den Rijn tot in Zwolle. Dan komen we bij een bijzonder geval: de Houtstraat komt 32 keer voor in Nederland (van Almere tot Wolvega), maar vreemd

Wie heeft de straatnamen van Monopoly gekozen?

De Barteljorisstraat, Neude, A-Kerkhof en de Kalverstraat. Iedereen kent de straatnamen uit het Monopoly-spel. Maar waarom hebben nou juist deze straatnamen een plekje in het spel gekregen? Waarom heeft men uit Rotterdam niet de Weena of de Lijnbaan gekozen, en voor Amsterdam de P.C. Hooftstraat? En waarom zitten Haarlem en Arnhem er wel in, en Maastricht en Eindhoven niet? Wie heeft dat allemaal bedacht? Voor de geschiedenis van het spel gaan we even helemaal terug naar 1904. Elizabeth Magie vroeg toen patent aan op het bordspel ' The Landlord's Game '. Geïnspireerd door dat spel liet Charles Darrow in 1934 in eigen beheer 5000 exemplaren van het spel 'Monopoly' maken en die waren binnen een jaar verkocht. Toen toonde Parker Brothers interesse om het spel in de Verenigde Staten uit te geven. Zij verkochten binnen een jaar meer dan een miljoen exemplaren. De populariteit van het spel bleef niet onopgemerkt en de Engelse firma Waddington kocht in 1936 de rechten o

Wat is in Nederland de langste straat met één naam?

De Oudebildtdijk in de Friese gemeente Het Bildt wordt vaak de langste straat van Nederland genoemd. De straat loopt van Westhoek naar Oudebildtzijl en is volgens Google Maps in totaal 12,1 kilometer lang. Dat is best een eind inderdaad. Maar is het daarmee inderdaad de langste straat van Nederland? En meer specifiek: de langste straat die van begin tot eind dezelfde straatnaam heeft? Ik zal het maar meteen verklappen: dat is dus niet. Als je gaat zoeken naar 'langste straat van Nederland' kom je allerlei straatnamen tegen. Ik zag dat ergens iemand de Voorstraat in Dordrecht noemde, maar die is 'slechts' 1.200 meter en daarmee met afstand niet de langste. De Laan van Meerdervoort in Den Haag wordt ook vaak genoemd, maar die is met een lengte van 5.800 meter ook zeker niet de langste straat van Nederland. Hier en daar lijkt men dat door te hebben, want daar noemt men het specifiek de langste láán van Nederland. Ik vind gemakkelijke een paar straten die een stuk la

Wat zijn de regels voor nieuwe straatnamen?

Dorstige Smid , Mickey Mousestraat , Kerstomaatplantsoen . Tussen alle vragen die mensen me stellen over straatnamen, komen twee vragen iedere keer weer terug: wie bedenkt toch al die nieuwe straatnamen en wat voor regels gelden daarbij? Het vaststellen van straatnamen is een taak van de gemeente - het gebeurt in het algemeen door het College van B&W. Veel gemeentes hebben een speciale straatnaamcommissie, die advies uitbrengt aan het College. In de commissie zitten deskundigen met verschillende achtergronden, zoals een stadshistoricus en een stedenbouwkundige. De manier waarop in een gemeente de straatnamen worden vastgesteld, is vastgelegd in een 'Verordening Straatnaamgeving en huisnummering'. In die verordening kan een gemeente ook richtlijnen voor de straatnamen opnemen, maar dat is niet verplicht. Het kan ook zijn dat de straatnaamcommissie ongeschreven regels hanteert. Er is dus niet één vaste lijst met regels waar alle straatnamen in Nederland aan moeten vol