De ene Zeedijk is de andere niet - over zeedijken ver van zee

Op een fietstocht door de Bommelerwaard kun je zo maar ineens op de Zeedijk terechtkomen. De Bommelerwaard is het is het gebied tussen de Waal, de Maas en de Afgedamde Maas - een riviereiland dus. Wat doet die Zeedijk daar?

Er zijn in Nederland ongeveer 60 straten die Zeedijk heten en ook nog eens ongeveer zo veel met een variant daarop zoals Westerzeedijk, Oude Zeedijk of Noordzeedijk. De meeste van al die Zeedijken liggen zoals je mag verwachten aan zee, of anders in ieder geval op een plek waar men ooit de dreiging van het wassende zeewater kon voelen. Bedenk daarbij dat het IJsselmeer ooit nog een zee was en dat de Deltawerken nog niet bestonden dus dat feitelijk heel Zeeland aan zee lag. Ik heb alle Nederlandse Zeedijken eens op de kaart gezet en dan zie je dat duidelijk terug. Maar waarom liggen er ook Zeedijken in Haaksbergen en in de omgeving van Zaltbommel, op plekken ver van zee? En hoe komen Amsterdam en Utrecht aan hun Zeedijk?

Eerst even iets over die stedelijke Zeedijken. De Amsterdamse Zeedijk ligt in het centrum van de stad. Dat klinkt niet echt als een plek waar je mensen tegen de zee moet beschermen. De dijk is echter al aangelegd in de dertiende eeuw en diende toen toch echt om de bewoners te beschermen tegen het wilde water van het IJ en de Zuiderzee. Hoewel de huidige ligging misschien anders doet vermoeden, was het dus echt een zeedijk. Veel straten in de historische binnenstad van Amsterdam hebben in de loop der eeuwen verschillende namen gehad, maar deze zeedijk heeft al die tijd alleen maar Zeedijk geheten. Andere straten - zoals de Nieuwe Vaart, Hoogte Kadijk en Sint Antoniesbreestraat - werden ergens in de afgelopen eeuwen ook wel een tijdje als (Nieuwe) Zeedijk aangeduid.

In Utrecht ligt de Zeedijk net buiten de oude binnenstad langs de Vecht. Die straat komt in een akte uit 1371 voor het eerst voor als Westzide des waters. Voor het noordelijke gedeelte wordt vanaf 1750 ook wel de naam Zeedijk gebruikt, en vijftig jaar later was dat de enige naam die nog gebruikt werd. Volgens Erik Tigelaar - lange tijd lid van de Utrechtse straatnaamcommissie - is het niet duidelijk waarom men die naam ging gebruiken. Misschien speelde mee dat de Vecht in verbinding stond met de Zuiderzee. De Zeedijk was de plek waarvandaan een scheepvaart verbinding met Amsterdam werd onderhouden, dus het zou ook kunnen dat de naam van de Utrechtse Zeedijk geïnspireerd is op die in Amsterdam.

Aan de zuidrand van Culemborg ligt op de grens met de gemeente West-Betuwe ook een straat die Zeedijk heet. De weg ligt iets hoger dan het grasland ernaast en er loopt een kanaal langs. Het oogt wel als een dijk maar in de Betuwe is de zee ver weg. Volgens de oudheidkundige vereniging Voet van Oudheusden heeft de naam dan ook niks te maken met de zee maar is Zeedijk hier een verbastering van 'zijdijk'. De dijk is ooit aangelegd bij de ontginning van de laaggelegen komgronden. De afwatering van de polder liep via de rivier de Meer en de Bisschopsgraaf en kwam uit in de Linge. In de directe omgeving liggen wel meer straten met dijknamen, zoals de Hennisdijk, de Haardijk en de Burensedijk.

In Haaksbergen ligt de Zeedijk net als in Amsterdam aan de rand van het oude centrum. Haaksbergen ligt in Twente, tegen de Duitse grens. Dat is best een eind verwijderd van de zee. Uit de informatie van de Historische Kring Haaksbergen begrijp ik dat ze niet veel weten over de geschiedenis van deze dijk. Men wist me te vertellen dat de weg over de dijk vroeger Zuiderdiek heette en men vermoedt dat Zeedijk daar een verbastering van is.

En dan de Bommelerwaard waar ik dit verhaal mee begon. Daar loopt de Zeedijk dwars op de Waaldijk door achtereenvolgens Zuilichem, Gameren, Aalst en Delwijnen. En acht kilometer naar het oosten ligt nóg een Zeedijk bij Hedel. Net als bij Culemborg zie je ook in deze polder meerdere dijken en afwateringskanalen. En twee Zeedijken. Hier is dat een verbastering van 'zeegdijk'. Dat is een oude naam voor de dijkjes die men aan het eind van de middeleeuwen haaks op de rivier aanlegde. Een afwateringskanaal dat water afvoerde naar een rivier noemde men vroeger zeeg. En de dijk of kade langs zo'n zeeg werd dan natuurlijk de zeegdijk genoemd. Het werd ook wel geschreven als seechdijc, zeechdijck en zegedijc, zoals in dit citaat: "(Lieden uit Herwijnen) hebben daer (te Heukelom) duergesteken enen zeechdijck, dat een waterkeringe is, twelke die van Huekelem weder toegedijct hebben." Al in de zestiende eeuw kwam de door assimilatie gewijzigde vorm zeedijck voor, zoals hier: "in desen ampte (tusschen Maas en Waal) heeft K(eizerl.) M(ajest.) geen diensten anders dan clockengeslach tot oorlooge ende op den dijck ende in quaede wegen, zeedijcken, slaipperdijcken ende diergelijcke". 

Volgens het Woordenboek der Nederlandse Taal (waar ik deze citaten vond) werd het woord zeeg in verschillende streken van Gelderland en Overijssel gebruikt. Ik sluit daarom niet uit dat de Zeedijken in Culemborg en Haaksbergen ooit ook als zeegdijken zijn aangelegd.

In de meeste gevallen is een Zeedijk echt gewoon een dijk die beschermt tegen de zee. Maar soms is het dus de naam van een middeleeuws dijkje langs een afwateringskanaal in de polder.