Doorgaan naar hoofdcontent

Is het nou Dorpstraat of Dorpsstraat - over de tussen-s in straatnamen

Onlangs stelde iemand me de vraag waarom in Rotterdam de Heemraadssingel en het Heemraadsplein een tussen-s hebben, maar de nabijgelegen Heemraadstraat niet. Komt dat door willekeur van de naamgevers of is er iets anders aan de hand? 

Hoe zit het ook al weer met het gebruik van de tussen-s in de Nederlandse taal? In het Taalportaal wordt uitgelegd wanneer er een tussen-s wordt gebruikt in een samenstelling. Die s komt bijvoorbeeld altijd voor als het eerste deel een verkleinwoord is ('meisjesjurk') of een persoonsaanduiding die in het meervoud een s krijgt ('vissersboot'). En een tussen-s kan ook voorkomen wanneer het eerste deel een meervoud op -en heeft ('dorpsplein') of als het eerste deel helemaal geen meervoud heeft ('eeuwigheidswaarde'). Snap je het nog? Vergeet het dan toch maar weer snel, want er zijn ook nog allemaal uitzonderingen op deze regels. De geleerden weten ook niet precies wat nou de functie van die tussen-s is en in welke gevallen die wordt gebruikt of juist niet. Het is niet voor niks dat het gebruik van de tussen-s een vrije kwestie is: je mag zelf bepalen of je het beter vindt met of zonder die s.

Straatnamen volgens de regels?
Je ziet de 'regels' voor het gebruik van de tussen-s terug in de straatnaamgeving, maar ze worden daar niet heel consistent toegepast. Zo hebben alle straten die naar verkleinwoorden zoals meisjes, vrouwtjes, sijsjes of molentjes zijn genoemd een tussen-s in de naam; bij straten die genoemd zijn naar winterkoninkje, madeliefje en koolwitje wordt die s echter lang niet altijd gebruikt. Straten die zijn genoemd naar een persoonsaanduiding zoals visser of brouwer hebben meestal wel een tussen-s, maar lang niet altijd: de Brouwerlaan en de Visserstraat komen bijvoorbeeld ook gewoon voor. De Dorpsstraat komt in Nederland meer dan 300 keer voor (met tussen-s, net als het 'dorpsplein' hierboven), maar hebben we ook nog eens meer dan 50 keer de Dorpstraat (met een s minder). En als het linkerdeel een woord is dat geen meervoud heeft, zie je in straatnamen vaak wel een tussen-s maar ook weer lang niet altijd. Bij straatnamen die met Eendracht- beginnen heeft zelfs maar de helft een tussen-s.

Er lijken wel meer standaarden te zijn. Er zijn ruim 160 Stationsstraten (met s) en maar 16 Stationstraten (zonder s); bij alle pleinen, singels en wegen die naar het station zijn genoemd, is de tussen-s de standaard. De ruim 250 straten die met Kanaal- beginnen, zijn juist bijna allemaal zonder tussen-s. En bij de circa 300 straten die met Park- beginnen, is er niet Ă©Ă©n met een tussen-s. Waarom is bij Dorp en Station de tussen-s de standaard, en bij Kanaal en Park niet? Het zijn allemaal het-woorden, dus dat kan het verschil niet verklaren. En waarom komen er (bijna) altijd uitzonderingen op de regel voor? Ik begrijp wel dat de geleerden hier hopeloos van worden.

Je zou bij de voorbeelden hierboven kunnen stellen dat er nog sprake is van een oude genitief, en dus van een bezits-s. Maar bij straten die naar personen zijn genoemd, is er geen sprake van bezit. Daarom zie je bij dat soort straatnamen eigenlijk nooit een tussen-s: Piet Heinstraat en Rembrandt van Rijnstraat. In Amsterdam ligt het Rembrandtplein, maar echte Amsterdammers noemen dat met 'een Amsterdamse s' het  Rembrandtsplein. In de uitspraak is het dus weer anders dan men op schrift heeft bedacht. Van alle 200 straatnamen die in Nederland met Rembrandt- beginnen, hebben er maar twee officieel een tussen-s. Het verraste me dat er zelfs twee straten die naar Piet Hein genoemd zijn een tussen-s hebben - die liggen allebei in Rotterdam.

Het is niet altijd zo dat straten die naar personen genoemd zijn in principe geen tussen-s krijgen: van de circa 50 straten die naar Frederik zijn genoemd, heeft de helft wel en de helft geen tussen-s. Waarom is dat? Ik heb even gedacht dat het achtervoegsel mede het gebruik van de tussen-s bepaalt, en dat een -straat of een -steeg veel minder vaak een tussen-s zou krijgen dan een -weg of een -plein om de eenvoudige reden dat die met een -s beginnen. Maar dat is dus niet. Dat zie je bijvoorbeeld aan al die Dorpsstraten en Stationsstraten. En de Frederikstraat komt in Nederland gewoon naast de Frederiksstraat voor, en zo ook de Eendrachtsstraat en de Eendrachtstraat.

Variatie om de hoek
Terug naar Rotterdam, naar de Heemraadssingel, het Heemraadsplein, de Heemraadstraat, de Heemraadsbrug (en ooit ook nog de Heemraadsweg). De namen komen ongeveer uit dezelfde tijd (rond 1900), dus je zou verwachten dat daar een consistente schrijfwijze voor gekozen zou zijn. Waarom 'vergat' men de s bij de Heemraadstraat? Het zal niet door de s van -straat komen, want bij de s van -singel gebruikte men wel een extra tussen-s. Het kan trouwens best zijn dat men bij deze namen beide varianten een hele tijd naast elkaar heeft gebruikt. Ik kwam een oude ansichtkaart tegen waarop de Rotterdamse Heemraadsingel zonder extra s werd geschreven.

Bij veel van dit soort setjes gaat het in Rotterdam wel goed en is het gebruik van de tussen-s consistent. Zo heb je het Proveniersplein, de Provenierssingel en ook de Proveniersstraat. Je hebt het Eendrachtsplein, de Eendrachtsweg en de Eendrachtsstraat. En je hebt de Stadhouderslaan, Stadhoudersplein en Stadhoudersweg. Dat is allemaal best consistent. Maar de Heemraadstraat is niet de enige straat in Rotterdam waar die tussen-s ontbreekt. Bij het Piet Heynsplein en de Piet Heynsbrug ligt bijvoorbeeld de Piet Heynstraat. Bij de Sint-Jobsweg en de Sint-Jobskade ligt de Sint-Jobstraat. Bij het Frederiksplein ligt de Frederikstraat en ook de Frederikdwarsstraat. En bij de Heerjansweg ligt de Heerjanstraat (die nota bene is genoemd naar Heerjansdam!). Wat is de verklaring voor die variatie?

Waarschijnlijk komt het allemaal door willekeur in de spelling van de naamgevers. Die doen soms maar wat. Niet iedereen heeft hetzelfde taalgevoel en de voorkeuren voor het gebruik van een tussen-s kunnen van geval tot geval en van persoon tot persoon verschillen. Voor je het weet heb je dan een Frederikdwarsstraat die uitkomt op het Frederiksplein. Ach, het lijkt misschien inconsistent, maar het is in ieder geval niet fout.




Reacties

Anoniem zei…
Beiden worden gebruikt denk ik? In Brielle was er in de 60-er jaren een vraag over 1 of 2 ss'en in de naam Commandeurstraat of Commandeursstraat.Daar was(is) een vroegere middeleeuwse gevangenis de Provoost. Straatnaambord gaf 1 s aan. Uiteindelijk bepaald door 2 ss'en als juist.
TC zei…
Leuk artikel!
Anoniem zei…
Leuk artikel, maar er wordt 'hopeloos' gebruikt, waar 'wanhopig' bedoeld is: de geleerden worden wanhopig van de hopeloze situatie.
Anoniem zei…
Voor mij voelt het toch wel dat het genitief hiermee te maken heeft. Bij een stationsstraat verwacht ik een straat die voor het station langs loopt, en bij een stationstraat verwacht ik eerder een straat die naar het station toe loopt.
Dinx zei…
@Sjoerd: En is de Dorpsstraat dan de straat door het dorp en de Dorpstraat de straat naar het dorp?
Anoniem zei…
@Dinx: Ja precies! Maar of dat in de praktijk ook zo werkt...
Anoniem zei…
Maar misschien is het toch iets minder willekeurig dan je denkt, René. Jij zult er ongetwijfeld meer studie van gemaakt hebben dan ik, maar mijn eerste indruk is dat die Brouwerlanen allemaal genoemd zijn naar iemand die Brouwer heet(te), niet naar brouwers. Dat zou ook voor de Visserstraten heel goed kunnen gelden natuurlijk. En het invoegen van een tussen-s na een eigennaam ligt minder voor de hand dan na een zelfstandig naamwoord. Hoewel het af en toe wel gebeurt, zoals bij het Frederiksplein, maar dat lijkt me dan weer een kwestie van uitspraak. Frederiksplein spreekt nu eenmaal lekkerder uit dan Frederikplein - en omdat Frederikstraat vanzelf al die s achter de k heeft, hoeft daar geen tussen-s bij. Zoiets? Maar of Frederikdwarsstraat nu zo makkelijk uit te spreken is, zonder tussen-s... Misschien is jouw conclusie ('ze doen maar wat') toch de juiste. :)

Carl
Dinx zei…
@Carl:
Ja, ik heb er rekening mee gehouden dat Brouwer en Visser ook achternamen zijn. Maar er zijn ook echt straten naar brouwers en vissers genoemd hoor! Mooi hoe je in je reactie zelf mijn hele zoektocht in het kort nadoet en uiteindelijk tot dezelfde conclusie komt. ;-)
Anoniem zei…
> Ja, ik heb er rekening mee gehouden dat Brouwer en Visser ook achternamen zijn. Maar er zijn ook echt straten naar brouwers en vissers genoemd hoor!

Daar twijfel ik zeker niet aan! :) Mijn gedachte was dat Brouwerlanen eerder naar personen genaamd Brouwer zouden heten, en Brouwerslanen naar brouwers. (Of naar mensen die Brouwers heten natuurlijk, om het nog maar eens ingewikkelder te maken...)

Carl
Dinx zei…
@Carl: Ik begrijp wat je bedoelt, maar dat is dus niet. De Brouwerstraten in Groningen en Almere zijn bijvoorbeeld niet naar Brouwers maar naar brouwers genoemd.
John Bijl zei…
Ter aanvulling. De Rotterdamse Heemraadssingel heette eerst ‘Heemraadsingel’. Ergens in het eerste decennium van de vorige eeuw is ze omgetiteld.
Dinx zei…
@John Bijl:
Heb je daar bronnen bij? Ik vond alleen dat de straat in het begin even 'Heemraadsweg' heeft geheten. In raadsnotulen uit 1903 worden de schrijfwijzen Heemsraadsingel en Heemraadssingel wel gewoon door elkaar gebruikt..
Unknown zei…
Taal als hobby is leuk maar vaak verwarrend. Een taal"wetenschapper" houdt er natuurlijk van om het nog interessanter te maken zonder het risico te lopen de plank helemaal mis te slaan. Taal met de daarbij behorende regels is niet exact dus als je enige autoriteit op dat gebied hebt dan kun je lekker freubelen. Met de wetten van Newton, Archimedes, Pascal, Snellius, enz. enz. kun je dat niet .... misschien alleen als je Albert Einstein heet ....

Voor een technisch-wetenschappelijk belast persoon, zoals ik, is taal vermakelijk zolang het je interesseert.

Populaire posts van deze blog

Wat is de echte Monopoly-stad van Nederland? En waar ligt Ons Dorp?

Een tijd geleden heb ik al eens uitgelegd wie de straatnamen heeft gekozen voor het Nederlandse Monopoly-spel. De Nederlandse editie van het spel was de eerste waarin straatnamen uit verschillende steden werden gebruikt. Dus vroeg ik me af: is er misschien toch Ă©Ă©n stad te vinden die al die straatnamen heeft? Dan zouden ze daar mooi hun geheel eigen editie van het spel kunnen maken. Tijdens die zoektocht diende nog een tweede vraag zich aan: waar ligt Ons Dorp? Laten we eerst eens even kijken hoe bijzonder die straatnamen uit het Monopoly-spel eigenlijk zijn. In de top-10 met straatnamen die in het Nederland het meest voorkomen, staat Ă©Ă©n straat uit Monopoly: de Dorpsstraat . Die komt in Nederland 315 keer voor, van Aalsmeer tot Zwolle. De Brink komt 67 keer voor, van Almelo tot Zuidwolde. Op 43 plaatsen ligt een Steenstraat , van Alphen aan den Rijn tot in Zwolle. Dan komen we bij een bijzonder geval: de Houtstraat komt 32 keer voor in Nederland (van Almere tot Wolvega), maar vreemd

Wat is in Nederland de langste straat met Ă©Ă©n naam?

De Oudebildtdijk in de Friese gemeente Het Bildt wordt vaak de langste straat van Nederland genoemd. De straat loopt van Westhoek naar Oudebildtzijl en is volgens Google Maps in totaal 12,1 kilometer lang. Dat is best een eind inderdaad. Maar is het daarmee inderdaad de langste straat van Nederland? En meer specifiek: de langste straat die van begin tot eind dezelfde straatnaam heeft? Ik zal het maar meteen verklappen: dat is dus niet. Als je gaat zoeken naar 'langste straat van Nederland' kom je allerlei straatnamen tegen. Ik zag dat ergens iemand de Voorstraat in Dordrecht noemde, maar die is 'slechts' 1.200 meter en daarmee met afstand niet de langste. De Laan van Meerdervoort in Den Haag wordt ook vaak genoemd, maar die is met een lengte van 5.800 meter ook zeker niet de langste straat van Nederland. Hier en daar lijkt men dat door te hebben, want daar noemt men het specifiek de langste lĂ¡Ă¡n van Nederland. Ik vind gemakkelijke een paar straten die een stuk la

Wie heeft de straatnamen van Monopoly gekozen?

De Barteljorisstraat, Neude, A-Kerkhof en de Kalverstraat. Iedereen kent de straatnamen uit het Monopoly-spel. Maar waarom hebben nou juist deze straatnamen een plekje in het spel gekregen? Waarom heeft men uit Rotterdam niet de Weena of de Lijnbaan gekozen, en voor Amsterdam de P.C. Hooftstraat? En waarom zitten Haarlem en Arnhem er wel in, en Maastricht en Eindhoven niet? Wie heeft dat allemaal bedacht? Voor de geschiedenis van het spel gaan we even helemaal terug naar 1904. Elizabeth Magie vroeg toen patent aan op het bordspel ' The Landlord's Game '. GeĂ¯nspireerd door dat spel liet Charles Darrow in 1934 in eigen beheer 5000 exemplaren van het spel 'Monopoly' maken en die waren binnen een jaar verkocht. Toen toonde Parker Brothers interesse om het spel in de Verenigde Staten uit te geven. Zij verkochten binnen een jaar meer dan een miljoen exemplaren. De populariteit van het spel bleef niet onopgemerkt en de Engelse firma Waddington kocht in 1936 de rechten o

Waar ligt het geografisch middelpunt van Nederland?

Mijn zoon vroeg me waar precies het middelpunt van Nederland, want daar wil hij dan graag een keer met me naartoe. Nederland heeft aardig wat geografische middelpunten. Het is maar net hoe je definieert wat het middelpunt van een land is. Ik zet in dit verhaal een paar van die middelpunten op een rijtje - voor mijn zoon, maar natuurlijk ook voor jullie. (Voor dit verhaal kijk ik alleen naar het Europese deel van Nederland, zonder de Caribische eilanden; met die eilanden erbij ligt alles weer anders.) Uiterste punten Voordat ik een aantal middelpunten langsloop, noem ik hier eerst de geografische extremen van Nederland. Rottumerplaat - Het noordelijkst gelegen punt van Nederland ligt op Rottumerplaat. Locatie: 53.556485, 6.492520 Bad Nieuweschans - Het oostelijkste punt van Nederland ligt bij Bad Nieuweschans (Groningen). Om precies te zijn bij grenspaal 196, bij de grensovergang naar Duitsland. Locatie: 53.180299, 7.227509 Klein-Kuttingen - Het zuidelijkste punt van Nederland ligt