Doorgaan naar hoofdcontent

In 's-Hertogenbosch komen ze overal achter

Vroeger deden ze niet zo moeilijk. De straat achter de kerk? Die noemden ze gewoon Achter de kerk. Dat was nog handig ook, want als iemand je vertelde dat je 'Achter de kerk' een pakje af moest leveren, was meteen helemaal duidelijk waar je moest zijn. Als je tenminste wist waar de kerk was.

Op aardig wat plaatsen werden die aanduidingen met 'Achter ...' uiteindelijk echte straatnamen. Dat ging bijna altijd zonder achtervoegsel zoals -straat of -steeg, omdat het aanvankelijk gewoon een algemene aanduiding was. Je ziet die Achter-straten natuurlijk vooral terug in historische binnensteden. Sterker nog: ze behoren tot de oudste bekende straatnamen. In 1464 had men in Utrecht al een straat die Achter Sint Pieter heette. In Nijmegen lag in 1438 een Achter de Meipoort en in 1427 al een Achter dat Gasthuis. De oudste vermelding van Achter die Nieukerk in Delft dateert uit 1432. In Arnhem hadden ze in 1431 een Achter Rodenborch. De oudste Achter-straten lagen in Maastricht: Achter de Meurebruederen (in 1370) en Achter Sint Jans (in 1350). De meeste van deze namen bestaan trouwens niet meer, maar Achter Sint Pieter bestaat in Utrecht nog steeds.

Wáár achter?
Het probleem van dit soort straatnamen is natuurlijk dat straatjes best achter meerdere dingen tegelijk kunnen liggen, of dat de referentie waar iets achter ligt in de loop van de tijd verandert. De Nieuwe Kerk in Delft staat aan de Markt, en het is dus niet vreemd dat de straat die in de vijftiende eeuw Achter die Nieukerk werd genoemd in de negentiende eeuw soms ook wel als Achter de Markt werd aangeduid; deze straat heet sinds de twintigste eeuw Vrouwenregt. In Nijmegen zijn Achter de Meipoort en Achter dat Gasthuis opgegaan in de straat die tegenwoordig Achter de Vismarkt heet.

Er zijn in Nederland nog ruim tweehonderd straatnamen die aangeven dat ze ergens achter liggen. Achter de kerk - waar ik dit verhaal mee begon - komt tegenwoordig nog op negentien plaatsen als straatnaam voor, bijvoorbeeld in Geldrop, Gorinchem, Gouda en Grave, in Heerenveen en Hilvarenbeek, in Schinnen, Sittard en Stolwijk, en in Valkenswaard en Vlissingen. In Alkmaar ligt een Achter de Vest, in Broekhuizenvorst hebben ze Achter de Brouwerij, in Enschede Achter 't Hofje, in Hillegom Achter de watertoren, in Klazienaveen Achter de Brandweer en in Schiedam Achter de Teerstoof. De vest, de brouwerij, het hofje, de watertoren, de brandweer en de teerstoof waren op een bepaald moment in de geschiedenis blijkbaar allemaal belangrijke referentiepunten.

Nijmegen, Maastricht en Amersfoort scoren met respectievelijk negen, acht en zeven Achter-straten best goed. Maar ze blijven nog ver achter bij 's-Hertogenbosch want daar liggen maar liefst twintig Achter-straatnamen. Dat is ongeveer tien procent van alle Nederlandse Achter-straten. Omdat ze zo mooi zijn, noem ik ze hier gewoon allemaal: Achter het Azijntonnetje, Achter de Bijenkorf, Achter de Boogaard, Achter den Brink, Achter den Doove, Achter de Drie Zwanen, Achter den Engel, Achter den Engelschen Pispot, Achter de Exters, Achter het Fortuintje, Achter de Kan, Achter de Mollen, Achter het Schaapshoofd, Achter het Stadhuis, Achter de Tolbrug, Achter het Verguld Harnas, Achter het Vuurstaal, Achter de Wereld, Achter het Wild Varken en Achter Het Zwarte Beerke. In de meeste gevallen gaat het hier om straatjes die in de middeleeuwen al onderdeel waren van het stratenpatroon van 's-Hertogenbosch, dat naast de hoofdstraten ook veel verbindingsstraatjes tussendoor en achterlangs had. Vaak is zo'n Achter-straat genoemd naar de naam van het huis waar ze achterlangs liepen. Er waren in 's-Hertogenbosch bijvoorbeeld huizen met namen zoals de Dooven Man, de Drie Ekters, de Drie Swaenen, de Drij Swarte Mollen, de Tinnen Schenkkan, het Wijnazijntonnetje en de Waterpot. Bedenk zelf maar eens welke van de genoemde straatnamen daar waarschijnlijk bij horen.

Ervoor komt ook voor
Liggen er ook wel eens straten ergens vóór in plaats van achter? Dat komt nauwelijks voor. Een mooi voorbeeld is de straat Voor 't Voormalig klein Poortje in Groningen. De straat is genoemd naar het kleine poortje dat ooit in de vestingwal zat en dat leidde naar de weg langs het Winschoterdiep. Het kleine poortje is in 1876 afgebroken. En deze weg ligt dus vóór de plek waar ooit het poortje stond. Dát is pas een handige aanwijzing voor iemand die een pakje af moet leveren: "Je moet zijn in het straatje vóór het poortje-dat-er-niet-meer-is". Waar stond dat poortje? Kom daar maar eens achter...

Reacties

Anoniem zei…
Leuk artikel Dinx.

Het komt mij echter voor dat in de laatste alinea de tekst in Groningen niet cursief had gemoeten.

Groet,
Bert
Dinx zei…
Dank Bert, ik heb het meteen aangepast.
Anoniem zei…
In Groningen heb je (nog steeds) een stukje Achter de Muur!

http://nl.wikipedia.org/wiki/Achter_de_Muur

Populaire posts van deze blog

Wat is de echte Monopoly-stad van Nederland? En waar ligt Ons Dorp?

Een tijd geleden heb ik al eens uitgelegd wie de straatnamen heeft gekozen voor het Nederlandse Monopoly-spel. De Nederlandse editie van het spel was de eerste waarin straatnamen uit verschillende steden werden gebruikt. Dus vroeg ik me af: is er misschien toch één stad te vinden die al die straatnamen heeft? Dan zouden ze daar mooi hun geheel eigen editie van het spel kunnen maken. Tijdens die zoektocht diende nog een tweede vraag zich aan: waar ligt Ons Dorp? Laten we eerst eens even kijken hoe bijzonder die straatnamen uit het Monopoly-spel eigenlijk zijn. In de top-10 met straatnamen die in het Nederland het meest voorkomen, staat één straat uit Monopoly: de Dorpsstraat . Die komt in Nederland 315 keer voor, van Aalsmeer tot Zwolle. De Brink komt 67 keer voor, van Almelo tot Zuidwolde. Op 43 plaatsen ligt een Steenstraat , van Alphen aan den Rijn tot in Zwolle. Dan komen we bij een bijzonder geval: de Houtstraat komt 32 keer voor in Nederland (van Almere tot Wolvega), maar vreemd

Wie heeft de straatnamen van Monopoly gekozen?

De Barteljorisstraat, Neude, A-Kerkhof en de Kalverstraat. Iedereen kent de straatnamen uit het Monopoly-spel. Maar waarom hebben nou juist deze straatnamen een plekje in het spel gekregen? Waarom heeft men uit Rotterdam niet de Weena of de Lijnbaan gekozen, en voor Amsterdam de P.C. Hooftstraat? En waarom zitten Haarlem en Arnhem er wel in, en Maastricht en Eindhoven niet? Wie heeft dat allemaal bedacht? Voor de geschiedenis van het spel gaan we even helemaal terug naar 1904. Elizabeth Magie vroeg toen patent aan op het bordspel ' The Landlord's Game '. Geïnspireerd door dat spel liet Charles Darrow in 1934 in eigen beheer 5000 exemplaren van het spel 'Monopoly' maken en die waren binnen een jaar verkocht. Toen toonde Parker Brothers interesse om het spel in de Verenigde Staten uit te geven. Zij verkochten binnen een jaar meer dan een miljoen exemplaren. De populariteit van het spel bleef niet onopgemerkt en de Engelse firma Waddington kocht in 1936 de rechten o

Wat is in Nederland de langste straat met één naam?

De Oudebildtdijk in de Friese gemeente Het Bildt wordt vaak de langste straat van Nederland genoemd. De straat loopt van Westhoek naar Oudebildtzijl en is volgens Google Maps in totaal 12,1 kilometer lang. Dat is best een eind inderdaad. Maar is het daarmee inderdaad de langste straat van Nederland? En meer specifiek: de langste straat die van begin tot eind dezelfde straatnaam heeft? Ik zal het maar meteen verklappen: dat is dus niet. Als je gaat zoeken naar 'langste straat van Nederland' kom je allerlei straatnamen tegen. Ik zag dat ergens iemand de Voorstraat in Dordrecht noemde, maar die is 'slechts' 1.200 meter en daarmee met afstand niet de langste. De Laan van Meerdervoort in Den Haag wordt ook vaak genoemd, maar die is met een lengte van 5.800 meter ook zeker niet de langste straat van Nederland. Hier en daar lijkt men dat door te hebben, want daar noemt men het specifiek de langste láán van Nederland. Ik vind gemakkelijke een paar straten die een stuk la

Wat zijn de regels voor nieuwe straatnamen?

Dorstige Smid , Mickey Mousestraat , Kerstomaatplantsoen . Tussen alle vragen die mensen me stellen over straatnamen, komen twee vragen iedere keer weer terug: wie bedenkt toch al die nieuwe straatnamen en wat voor regels gelden daarbij? Het vaststellen van straatnamen is een taak van de gemeente - het gebeurt in het algemeen door het College van B&W. Veel gemeentes hebben een speciale straatnaamcommissie, die advies uitbrengt aan het College. In de commissie zitten deskundigen met verschillende achtergronden, zoals een stadshistoricus en een stedenbouwkundige. De manier waarop in een gemeente de straatnamen worden vastgesteld, is vastgelegd in een 'Verordening Straatnaamgeving en huisnummering'. In die verordening kan een gemeente ook richtlijnen voor de straatnamen opnemen, maar dat is niet verplicht. Het kan ook zijn dat de straatnaamcommissie ongeschreven regels hanteert. Er is dus niet één vaste lijst met regels waar alle straatnamen in Nederland aan moeten vol