Doorgaan naar hoofdcontent

Vol gas door de Gymergas, de Goudgraversgas, de Giergasse en de Gassergasse

Straatnaamachtervoegsels zoals -straat, -weg en -steeg kennen we allemaal, maar het achtervoegsel -gas is veel minder bekend. Dat is niet vreemd: ondanks dat het een eeuwenoude aanduiding is, komt het in Nederland maar in de straatnamen van één stad voor. Typisch toch?

Het woord 'gas' (of 'gasse') kwam in de vijftiende eeuw al voor in het Nederlands met de betekenis 'onverharde weg'. Het Woordenboek der Nederlandse Taal noemt bij het woord enkele voorbeeldzinnen van P.C. Hooft, waaronder: "Mits dat de Koning deze gas insloegh, werdt hy den heer van Montigny gewaar". Het woord is verwant met het Duitse 'Gasse' (en het Oudhoogduits 'Gazza'), het Oudnoorse 'gata' en het Gotische 'gatvo'. Waarschijnlijk is het ook verwant met het woord 'gat' ('opening'), en daarmee ook met het achtervoegsel van zeestraten zoals het Kattegat tussen Denemarken en Zweden.

Maar goed, 'gas' was dus gewoon een aanduiding voor een weg, net als 'weg', 'pad' en 'steeg'. En daarmee was het woord ook beschikbaar om als achtervoegsel gebruikt te gaan worden. Een klein steegje naar de kerk kon je gewoon Kerkengas noemen. In het Duitse taalgebied is dat volop gebeurd. In Berlijn liggen bijvoorbeeld straten met namen zoals Schmale Gasse, Breite Gasse en Brüder-Grimm-Gasse. Een van de oudste - en tevens de kortste - straat van Berlijn is de Eiergasse; die straatnaam kwam in de Middeleeuwen al voor. Ook in Bonn liggen allerlei gassen, zoals de Giergasse die in 1359 al zo genoemd werd. In Wenen hebben ze ook tientallen gassen; ik kwam daar bijvoorbeeld de Gassergasse tegen (dat klinkt dubbelop, maar die straat is genoemd naar de kunstenaar Hanns Gasser).

In Duitsland en Oostenrijk liggen dus honderden gassen en daar kijkt niemand ervan op, maar in Nederland komen we in totaal niet verder dan 20. En die liggen ook nog eens bijna allemaal in Nijmegen. Omdat het er zo weinig zijn en er heel mooie namen tusen zitten, noem ik ze hier gewoon allemaal even: Arsenaalgas, Bezembindersgas, Duivengas, Gulden Wagengas, Hanengas, Kabelgas, Karrengas, Kerkegasje, Keumegas, Kronenburgergas, Lompenkramersgas, Mussengas, Ottengas, Papengas, Pepergas, Vijfringengas, Vinkegas en Vlaamsegas. Het zijn stuk voor stuk nauwe straatjes die in andere binnensteden waarschijnlijk het achtervoegsel -steeg zouden hebben gekregen. Ooit waren er in Nijmegen nog veel meer van dit soort gassen, maar die zijn in de loop der tijd allemaal verdwenen. Er ligt in Nijmegen overigens maar één -steeg: de Smallesteeg. Dat was echter geen smal straatje in de binnenstad, maar een weg op het platteland.

Hoe komt het dan dat die gassen juist in Nijmegen redelijk vaak voorkomen? Die vraag heb ik voorgelegd aan Rob Essers (van de Stratenlijst gemeente Nijmegen). Hij vertelde me dat het ongetwijfeld samenhangt met het feit dat Nijmegen een oude Duitse Keizerstad is. Keizer Hendrik VI is in 1165 ook in Nijmegen geboren. De dubbele adelaar en de keizerskroon in het stadswapen herinneren eraan dat Nijmegen een vrije rijksstad van het Heilige Roomse Rijk is geweest. En de gassen dus ook.

Reacties

musiqolog zei…
In Utrecht heb je wel de Massegast, in de buurt van de al even vreemd (maar wel Hollands) genaamde Hekelsteeg. Gats is trouwens in het Limburgs het gewone woord voor wat we in Holland 'steeg' noemen, al komt het in Limburg voor zover mij bekend niet als straatnaamdeel voor. Onder s(j)teeg verstaat men daar een pad/smal wegje op het platteland.Deze laatste betekenis komt in grote delen van het oosten voor, o.m. in de plaatsnaam De Steeg.
Dinx zei…
@musiqolog:
Ja, dat 'gats' zal ongetwijfeld verwant zijn! Dat achtervoegsel komt in Limburg ongeveer 20 keer voor, en dan vooral in het zuiden.

En de 'steeg' kwam oorspronkelijk inderdaad op het platteland voor. Zie het artikel Etymologie van de straat.
Anoniem zei…
En in Groningen heb je het Jat...
(nu ja: Kijk in't Jat).

Pernille.
Anoniem zei…
Leuke aanvulling.
Zie ook http://nl.wikipedia.org/wiki/Gang_(steeg)

Leeuwarden kent een Krommejat
en Grijpskerk een Tarjat

Bert
Arjan Vink zei…
In Haarlem heb je als variant het Zakje, een doodlopende steeg - ongetwijfeld naar het franse cul-de-sac vernoemd.

Populaire posts van deze blog

Wat is de echte Monopoly-stad van Nederland? En waar ligt Ons Dorp?

Een tijd geleden heb ik al eens uitgelegd wie de straatnamen heeft gekozen voor het Nederlandse Monopoly-spel. De Nederlandse editie van het spel was de eerste waarin straatnamen uit verschillende steden werden gebruikt. Dus vroeg ik me af: is er misschien toch één stad te vinden die al die straatnamen heeft? Dan zouden ze daar mooi hun geheel eigen editie van het spel kunnen maken. Tijdens die zoektocht diende nog een tweede vraag zich aan: waar ligt Ons Dorp? Laten we eerst eens even kijken hoe bijzonder die straatnamen uit het Monopoly-spel eigenlijk zijn. In de top-10 met straatnamen die in het Nederland het meest voorkomen, staat één straat uit Monopoly: de Dorpsstraat . Die komt in Nederland 315 keer voor, van Aalsmeer tot Zwolle. De Brink komt 67 keer voor, van Almelo tot Zuidwolde. Op 43 plaatsen ligt een Steenstraat , van Alphen aan den Rijn tot in Zwolle. Dan komen we bij een bijzonder geval: de Houtstraat komt 32 keer voor in Nederland (van Almere tot Wolvega), maar vreemd

Wie heeft de straatnamen van Monopoly gekozen?

De Barteljorisstraat, Neude, A-Kerkhof en de Kalverstraat. Iedereen kent de straatnamen uit het Monopoly-spel. Maar waarom hebben nou juist deze straatnamen een plekje in het spel gekregen? Waarom heeft men uit Rotterdam niet de Weena of de Lijnbaan gekozen, en voor Amsterdam de P.C. Hooftstraat? En waarom zitten Haarlem en Arnhem er wel in, en Maastricht en Eindhoven niet? Wie heeft dat allemaal bedacht? Voor de geschiedenis van het spel gaan we even helemaal terug naar 1904. Elizabeth Magie vroeg toen patent aan op het bordspel ' The Landlord's Game '. Geïnspireerd door dat spel liet Charles Darrow in 1934 in eigen beheer 5000 exemplaren van het spel 'Monopoly' maken en die waren binnen een jaar verkocht. Toen toonde Parker Brothers interesse om het spel in de Verenigde Staten uit te geven. Zij verkochten binnen een jaar meer dan een miljoen exemplaren. De populariteit van het spel bleef niet onopgemerkt en de Engelse firma Waddington kocht in 1936 de rechten o

Wat is in Nederland de langste straat met één naam?

De Oudebildtdijk in de Friese gemeente Het Bildt wordt vaak de langste straat van Nederland genoemd. De straat loopt van Westhoek naar Oudebildtzijl en is volgens Google Maps in totaal 12,1 kilometer lang. Dat is best een eind inderdaad. Maar is het daarmee inderdaad de langste straat van Nederland? En meer specifiek: de langste straat die van begin tot eind dezelfde straatnaam heeft? Ik zal het maar meteen verklappen: dat is dus niet. Als je gaat zoeken naar 'langste straat van Nederland' kom je allerlei straatnamen tegen. Ik zag dat ergens iemand de Voorstraat in Dordrecht noemde, maar die is 'slechts' 1.200 meter en daarmee met afstand niet de langste. De Laan van Meerdervoort in Den Haag wordt ook vaak genoemd, maar die is met een lengte van 5.800 meter ook zeker niet de langste straat van Nederland. Hier en daar lijkt men dat door te hebben, want daar noemt men het specifiek de langste láán van Nederland. Ik vind gemakkelijke een paar straten die een stuk la

Wat zijn de regels voor nieuwe straatnamen?

Dorstige Smid , Mickey Mousestraat , Kerstomaatplantsoen . Tussen alle vragen die mensen me stellen over straatnamen, komen twee vragen iedere keer weer terug: wie bedenkt toch al die nieuwe straatnamen en wat voor regels gelden daarbij? Het vaststellen van straatnamen is een taak van de gemeente - het gebeurt in het algemeen door het College van B&W. Veel gemeentes hebben een speciale straatnaamcommissie, die advies uitbrengt aan het College. In de commissie zitten deskundigen met verschillende achtergronden, zoals een stadshistoricus en een stedenbouwkundige. De manier waarop in een gemeente de straatnamen worden vastgesteld, is vastgelegd in een 'Verordening Straatnaamgeving en huisnummering'. In die verordening kan een gemeente ook richtlijnen voor de straatnamen opnemen, maar dat is niet verplicht. Het kan ook zijn dat de straatnaamcommissie ongeschreven regels hanteert. Er is dus niet één vaste lijst met regels waar alle straatnamen in Nederland aan moeten vol